Γόπα, το περιφρονημένο ψάρι

Της Δήμητρας Μυλωνά.

Αυτή η ανάρτηση είναι για ένα ψάρι με αστείο επιστημονικό όνομα: Boops boops. Πρόκειται για την γόπα που στ’ αγγλικά είναι γνωστή ως bogue. Το όνομα της γόπας έχει υποστεί πολλές μεταμορφώσεις και ενσωματώνει πολιτισμικά δάνεια και γλωσσικούς μετασχηματισμούς που καλύπτουν περισσότερα από 2.000 χρόνια μεσογειακής και παγκόσμιας ιστορίας!

Μια αναζήτηση στο διαδίκτυο για το όνομα της γόπας στα αγγλικά, το bogue, οδηγεί σε δύο, άσχετα μεταξύ τους, αλλά παραδόξως ανάλογα ευρήματα. Από τη μία είναι ο Αμερικανός κορνετίστας και κωμικός Merwyn Bogue, γνωστός και ως Ish Kabibble. Ήταν γνωστός από τις σκηνικές και ραδιοφωνικές εμφανίσεις του λίγο πριν τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Έπαιζε μουσική και τραγουδούσε, υιοθετώντας παράλληλα μία κωμικά απλοϊκή περσόνα. Τα ταλέντα του και η επιχειρηματική του δεινότητα ήταν πολύ γνωστά μεταξύ των συγχρόνων του, αλλά σήμερα λίγοι τον γνωρίζουν ή εκτιμούν τη δουλειά του.

Το άλλο εύρημα σε αυτήν την αναζήτηση στο διαδίκτυο είναι στην ουσία το θέμα αυτής της ανάρτησης, το ψάρι που ονομάζεται γόπα στα Ελληνικά και bogue στα Αγγλικά, επίσης γνωστό και ως Boops boops. Φαίνεται ως ένα ασήμαντο ψάρι, τουλάχιστον όσον αφορά τις μηχανές αναζήτησης στο διαδίκτυο. Είναι ασημόγκριζο, με μερικές λεπτές, διακριτές κίτρινες ταινίες να κοσμούν τις πλευρές του. Είναι μικρό σε μέγεθος, άφθονο σε αριθμό και, σύμφωνα με την επικρατούσα άποψη, όχι ιδιαίτερα νόστιμο. Δεν μοιάζει σε τίποτα με τα ξαδέρφια του, τα (περισσότερα) άλλα μέλη της οικογένειας των Σπαρίδωνν (π.χ. συναγρίδες, σαργοί, φαγγριά, τσιπούρες). Αν και οι γόπες ανήκουν στην ίδια οικογένεια, καταλαμβάνουν ωστόσο τη χαμηλότερη θέση στην κλίμακα της φήμης και της χρηματικής αξίας.

Tι το ιδιαίτερο έχει λοιπόν αυτό το ψάρι; Το ίδιο πράγμα που έκανε ιδιαίτερο και τον Merwyn Bogue. Η σπουδαιότητά του πηγαίνει πίσω στο χρόνο. Εκτιμήθηκε πολύ και εκτιμάται ακόμη και σήμερα, από όσους διακρίνουν την πραγματική αξία των ψαριών—τους ψαράδες και τους γνώστες της θαλασσινής γαστρονομίας. Η γόπα και οι κρυφές της χάρες ανύψωναν τη διάθεση των ανθρώπων για χιλιετίες!

Η γόπα είναι ένα ψάρι της Μεσογείου και των ανατολικών ακτών του Ατλαντικού, κυρίως βόρεια του Ισημερινού. Είναι κοπαδιάρικο και κολυμπά κοντά στον βυθό ή στα μεσόνερα. Το βράδυ ανεβαίνει προς στην επιφάνεια. Σήμερα αυτά τα ψάρια αλιεύονται σε μεγάλες ποσότητες από γρι-γρι και μηχανότρατες. Τα κοπάδια εντοπίζονται με σόναρ και τεράστια δίχτυα κάνουν όλη τη δουλειά. Δεν απαιτείται ιδιαίτερη δεξιότητα από την πλευρά των ψαράδων. Πριν από μερικές δεκαετίες, ωστόσο, και για χιλιετίες στο παρελθόν, οι γόπες αποτελούσαν μια πραγματική πρόκληση για τους ψαράδες. Δεν είναι τόσο δύσκολο να πιαστούν. Αν οι ψαράδες ρίχνουν αρκετή μαλάγρα στη θάλασσα και χρησιμοποιούν το σωστό είδος δολώματος, μπορούν να γεμίσουν τα καλάθια τους με  γόπες. Ο Θέμος Ποταμιάνος στο βιβλίο του «Με το γυαλί του ψαρά» περιγράφει παραστατικά τη διαδικασία. Το κόλπο είναι να εντοπιστεί με ακρίβεια η θέση του κοπαδιού στον βυθό και να γνωρίζει ο ψαράς σε ποιο βάθος ακριβώς βρίσκονται ανά πάσα στιγμή. Εάν ρίξει κανείς τα δίχτυα ή το αγκίστρι πιο ψηλά ή πιο βαθιά, δεν θα πιάσει τίποτα. Γι’ αυτό, σε παλιότερες εποχές, το ψάρεμα της γόπας ήταν ομαδική δραστηριότητα. Ένας επιδέξιος ψαράς σε βάρκα υπολόγιζε το ακριβές βάθος στο οποίο κολύμπησαν οι γόπες και άλλοι το εκμεταλλεύονταν και αποδεκάτιζαν το κοπάδι. Η ικανότητα και η γνώση ήταν το κλειδί της επιτυχίας.

Οι γόπες ήταν από τα ψάρια που καταναλώνονταν πιο συχνά στις ακτές του Αιγαίου στο παρελθόν και η 2η χιλιετία π.Χ., η καρδιά της λεγόμενης Εποχής του Χαλκού, μας δίνει ένα πολύ ενδιαφέρον στιγμιότυπο της ιστορίας τους. Η 2^η χιλιετία ήταν μια εποχή σημαντικών οικονομικών, πολιτικών και κοινωνικών εξελίξεων στην Ανατολική Μεσόγειο και στο Αιγαίο. Είναι γνωστή για την πολυτελή αρχιτεκτονική της, για τα περίτεχνα τελετουργικά και κοσμικά της αντικείμενα που εκτίθενται τώρα σε μουσεία, και για μια περίπλοκη οικονομία δομημένη γύρω από ελεγκτικούς  θεσμούς, όπως τα Ανάκτορα. Ωστόσο, οι αρχαιολογικές ανασκαφές, εκτός από θαυμάσια αντικείμενα, παράγουν επίσης σωρούς από μικρά, φαινομενικά ασήμαντα ευρήματα: οστά ψαριών. Πολλά είναι μικρότερα από 5 χιλιοστά σε μήκος και αντιπροσωπεύουν τις ψαριές της εποχής του Χαλκού στο Αιγαίο. Οστά από γόπες (και από τους στενούς συγγενείς τους, τις μαρίδες – Spicara smaris, Spicara maena, Spicara flexuosa, Centracanthus cirrus) είναι άφθονα σε αυτά τα δείγματα. Τέτοια μικρά και κάπως μεγαλύτερα ψάρια πιάνονταν και τρώγονταν συχνά. Στην πραγματικότητα αποτελούσαν  τη βάση της θαλασσινής διατροφής των κατοίκων του Αιγαίου.

Στα Ελληνικά το ψάρι λέγεται βῶπα, βοῦπα, γόπα, γῶπα, γοῦπα, μπόπα ή με ένα παρόμοιο όνομα που προκύπτει από τον μετασχηματισμό αυτών των δισύλλαβων λέξεων.  Το ίδιο ισχύει και για το όνομα του ψαριού στα Ιταλικά, στα Κροάτικα και σε άλλες γλώσσες. Προφανώς όλα αυτά τα ονόματα έχουν κοινή ρίζα. 

Υπάρχουν κάθε λογής ιστορίες για την ετυμολογία του ονόματος. Φαίνεται μάλιστα ότι  ήταν και θέμα ακαδημαϊκού ενδιαφέροντος, κατάλληλο για τις  επιδεικτικές και ελαφρά μεθυσμένες λογοτεχνικές συζητήσεις στα συμπόσια της αρχαίας Ελλάδας.  Αφού  ολοκληρώνονταν το δείπνο (συχνά με ψάρια και θαλασσινά), και αφού είχε πια καταναλωθεί πολύς νερωμένος οίνος, ήταν η ώρα για μουσική, χορό, παιχνίδια και λογοτεχνική κουβεντούλα.  Ρωτούσε για παράδειγμα ένας συμποσιαστής: «ποιος έχει γράψει για αυτό το ιδιαίτερο νόστιμο ψωμί που τρώμε απόψε;» και οι υπόλοιποι συμμετέχοντες άρχιζαν να απαγγέλλουν αποσπάσματα λογοτεχνικών έργων που ανέφεραν το θέμα. Υπάρχει μάλιστα ένα πολύτομο ποίημα του Αθηναίου, ενός ρήτορα και γραμματικού από τη Ναύκρατη της Αιγύπτου (έζησε στα τέλη του 2ου και στις αρχές του 3ου αιώνα μ.Χ.), που αποδίδει παραστατικά αυτές τις συμποτικές συζητήσεις. Το ποίημα λέγεται «Δειπνοσοφιστές» και σε αυτό βρίσκουμε αρκετές αναφορές για τις γόπες και για το τι έλεγαν γι’ αυτές οι αρχαίοι Έλληνες συγγραφείς.

Διαβάζουμε στον Αθήναιο, αλλά και σε έργα άλλων συγγραφέων, ότι το ψάρι πήρε το όνομά του από το γεγονός είχε φωνή και κραύγαζε (βοή= κραυγή). Γι’ αυτό, άλλωστε, ήταν ιερό ψάρι του Ερμή (Αθ. 287 α). Άλλοι πίστευαν ότι πήρε το όνομά του από το γεγονός ότι τα μάτια του είναι αναλογικά μεγάλα, σαν τα μάτια του βοδιού (βους=ταύρος, ὄμμα< ὄπ-μα =μάτι). Στην αρχαία ελληνική λογοτεχνία βρίσκουμε επίσης σχόλια για την κοπαδιάρικη φύση της γόπας και για το ότι είναι εξαιρετικό δόλωμα για ένα άγνωστο σε μας ψάρι που λέγεται συνόδους αλλά και για τους σαργούς. Θεωρούνταν ψάρι εύπεπτο και καθαρτικό.

Στις μέρες μας η γόπα θεωρείται ψάρι χαμηλής αξίας και είναι λίγοι αυτοί που τους αρέσει για λόγους άλλους πέρα από την χαμηλή τιμή της. Όσοι την γνωρίζουν καλά, ωστόσο, και όσοι έχουν πρόσβαση σε  πολύ φρέσκες γόπες απολαμβάνουν πραγματικά τη ζουμερή τους σάρκα και το μεθυστικό άρωμά τους. Οι ξεροτηγανισμένες γόπες σερβιρισμένες με βραστά άγρια χόρτα και άφθονο ελαιόλαδο και χυμό λεμονιού είναι ένα κλασικό, πεντανόστιμο καλοκαιρινό πιάτο!

Στις μέρες μας οι γόπες δεν μαγειρεύονται συχνά με πιο σύνθετους τρόπους. Μερικές παραδοσιακές συνταγές που έχουν διασωθεί από όλο το Αιγαίο, όμως, μας δείχνουν ότι αυτό δεν ήταν πάντα έτσι. Γόπες με ρύζι, για παράδειγμα, είναι μια συνταγή εξίσου περίτεχνη με άλλες που περιλαμβάνουν «πρώτα» ψάρια.

Η γόπα είναι ένα περιφρονημένο ψάρι: άφθονο αλλά συχνά παραγνωρισμένο, νόστιμο αλλά υποτιμημένο, η αξία του πέφτει καθώς μειώνεται η  γνώση και οι δεξιότητες των σύγχρονων ψαράδων. Το ψάρι που τάιζε τους θαλασσινούς σε όλο το Αιγαίο και τη Μεσόγειο από την αρχαιότητα αξίζει να αναγνωριστεί και να εκτιμηθεί. Αξίζει να είναι επιθυμητό!

Θέλετε να μάθετε περισσότερα; Έχουμε προτάσεις.