Ψάρια που έγιναν τύμπανα, ασπίδες, θήκες, υποδήματα και εκθαμβωτικά ενδύματα

Της Ρωξάνης Μαργαρίτη και Δήμητρας Μυλωνά.

Σε μία εφιαλτική σκηνή από την Σαουδαράβισσα σκηνοθέτη Shahad Ameen και την εξαιρετική της ταινία μικρού μήκους Eye and Mermaid,  ψαράδες σε ένα απόμακρο ψαροχώρι παγιδεύουν μια γοργόνα και βγάζουν μαύρα μαργαριτάρια από το δέρμα της. Η πρωταγωνίστρια, κόρη ενός από τους ψαράδες που συμμετέχουν στην αγριότητα, παρακολουθεί κρυφά με τρόμο.  Ο Herman Melville ανακαλεί ένα πολύ διαφορετικό  θαλάσσιο δέρμα στο κεφάλαιο του έργου του MobyDick, που έχει τίτλο «Το ράσο». Η συνεσταλμένη και έμμεση περιγραφή του πέους μίας φάλαινας που κείτεται στο κατάστρωμα του σκάφους  Pequod ακολουθείται από μια χιουμοριστική εικόνα ενός λιανιστή (το μέλος του πληρώματος που είναι επιφορτισμένο με τον διαμελισμό και το ξεκοκάλισμα του σώματος της φάλαινας).  Γδέρνει επιδέξια το μόριο του ζώου και φορά τη δορά του σαν ράσο, το ένδυμα ενός ιερωμένου.

Πέρα όμως από τη σκοτεινή ιστορία της Ameen ή την κωμική του Melville  θαλασσινές πολιτισμικές παραδόσεις σ’ ολόκληρο τον κόσμο μαρτυρούν την χρήση θαλάσσιων δερμάτων για διάφορες χρήσεις και σκοπούς.  Το δέρμα του ψαριού είναι δυνατό, ελαστικό, αδιάβροχο και συχνά αισθητικά ευχάριστο, με σχέδια που δημιουργούνται από τα λέπια ή τις δερματικές του πλάκες. Ανάλογα με το μέγεθος του ψαριού, το δέρμα βγαίνει σε λωρίδες ή φαρδιά κομμάτια. Ομοίως, τα δέρματα των θαλάσσιων θηλαστικών είναι ισχυρά, ανθεκτικά και επίσης αδιάβροχα, μια ιδιότητα που ήταν πολύτιμη για τους ναυτικούς και τους κατοίκους των ακτών σε όλο τον κόσμο.

Αυτή η συζήτηση θα μπορούσε να περιλάβει και άλλα τμήματα του σώματος των θαλάσσιων θηλαστικών. Τα έντερα, για παράδειγμα, έχουν χρησιμοποιηθεί, αφού αποξηρανθούν και υποστούν επιπλέον επεξεργασία, για να κατασκευαστούν ελαφριά αντιανεμικά και αδιάβροχα πανωφόρια, ειδικά σε πολικές περιοχές.

Στο Εθνικό Ναυτικό Μουσείο του Άμστερνταμ ο επισκέπτης έχει την ευκαιρία να δει διάφορα αντικείμενα από μπανέλα (μπαλένα), τις τραχιές κερατινώδεις λωρίδες που συνιστούν ένα φίλτρο στο στόμα της φάλαινας από το οποίο τρέφεται. Ακτίνες ομπρελών, ελάσματα κορσέδων και μεζούρες, όπως αυτή στην παρακάτω φωτογραφία, εικονογραφούν μια ιδιαίτερη βιοτεχνία της εποχής που ανθούσε η φαλαινοθηρία. Η ιχθυόκολλα, που παράγεται από δέρματα ψαριού, είναι επίσης σχετική, αλλά θα τα αφήσουμε όλα αυτά για μια άλλη ανάρτηση.

Το πετσί [αποξηραμένο και επεξεργασμένο αλλά όχι δεψασμένο (δεψασμένο: κατεργασμένο σε ταμπακαριό, βυρσοδεψείο)] και το δέρμα (δεψασμένο, επεξεργασμένο με τανίνες) δεν διατηρούνται καλά στην πάροδο του χρόνου. Σαπίζουν εύκολα και γι’ αυτό τα αρχαιολογικά ευρήματα αυτού του είδους είναι πολύ σπάνια. Τα δέρματα των ψαριών ή των θαλάσσιων θηλαστικών είναι ακόμα πιο σπάνια! Σε ένα πρόσφατο άρθρο του Roman Vávra, που συγκεντρώνει και σχολιάζει πολλά από τα διαθέσιμα στοιχεία, μόνο δύο κουκκίδες στον παγκόσμιο χάρτη (δείτε την εικόνα παρακάτω) δείχνουν αρχαιολογικούς χώρους όπου έχουν βρεθεί πραγματικά αντικείμενα από δέρμα ψαριών ή ίχνη τους. Έτσι, οι γνώσεις μας για το παρελθόν της τέχνης της βυρσοδεψίας δερμάτων ψαριών βασίζονται κυρίως σε μερικές διάσπαρτες αναφορές σε αρχαία κείμενα.

Σε μια συζήτηση για τα φυσικά φαινόμενα, ο Πλίνιος ο πρεσβύτερος, τον 1ο αιώνα μ.Χ., μιλά για την εξαιρετική ποιότητα των σκηνών από δέρμα φώκιας. Απωθούσαν τους κεραυνούς και προστάτευαν τους ανθρώπους σχεδόν τόσο καλά όσο και  οι βαθιές σπηλιές (Φυσική Ιστορία, Βιβλίο II, κεφ. 56). Σύμφωνα με έναν άλλο Λατίνο συγγραφέα, τον Σουετόνιο, φημολογούνταν ότι ο αυτοκράτορας Αύγουστος φορούσε πάντα δέρμα φώκιας για αυτόν τον σκοπό (Οκτάβιος, § 90). Λίγους μόνο αιώνες αργότερα, στο Διάταγμα για τις Ανώτατες Τιμές που εκδόθηκε το 301 μ.Χ. από τον Διοκλητιανό, πιθανώς στην Αντιόχεια ή την Αλεξάνδρεια στο ανατολικό τμήμα της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, τα δέρματα φώκιας εμφανίζονται ξανά ως εξαιρετικά ακριβά και ποθητά αντικείμενα. Σε μια κοινωνία όπου ένας εργάτης, ένας βοσκός, ένας μουλαριτζής ή ένας καθαριστής αποχετεύσεων λάμβαναν μεροκάματο 20-25 δηνάρια, ένα κατεργασμένο δέρμα φώκιας έφτασε τα 1500 δηνάρια, ξεπερνώντας σε αξία το κατεργασμένο δέρμα της εξωτικής λεοπάρδαλης (1250 δην.). ή το κατεργασμένο δέρμα λιονταριού (1000 δην.) και κόστιζαν περισσότερο από τα διπλά της τιμής πιο συμβατικών δερμάτων καλής ποιότητας όπως το δέρμα βοδιού (600-750 δην.) ή ένα κάλυμμα βαγονιού από οκτώ δέρματα κατσίκας πρώτης ποιότητας (600 δην.).

Ο 19ος και ο 20ός αιώνας μας άφησαν πιο πλούσιες μαρτυρίες για αντικείμενα από δέρμα ψαριού. Ταξιδιωτικά ημερολόγια και οι εθνογραφικές αφηγήσεις συμπληρώνουν έναν θησαυρό τέτοιων αντικειμένων σε εθνογραφικά μουσεία και συλλογές σε όλο τον κόσμο, θυμίζοντάς μας τους πολύ πλούσιους και μακρόβιους πολιτισμούς της θάλασσας (και άλλων υδρόβιων τόπων) που χάθηκαν τον περασμένο αιώνα. Μια πρόσφατη αναβίωση της βιοτεχνικής παραγωγής δερμάτων ψαριών βασίζεται σε αυτήν την παράδοση, αλλά αντικατοπτρίζει επίσης τον δυναμικό και ακόρεστο κόσμο της μόδας αλλά και την ανάγκη για τοπική, βιώσιμη οικονομική ανάπτυξη των αλιευτικών κοινοτήτων σε διάφορα μέρη του κόσμου.

Ορισμένα μέρη του κόσμου φαίνεται να ξεχωρίζουν για την χρήση του δέρματος των ψαριών: Αλάσκα, Καναδάς, Σκανδιναβία, Σιβηρία, Κίνα και Ιαπωνία. Οι αυτόχθονες πληθυσμοί εκεί έχουν βρει μια μεγάλη ποικιλία χρήσεων για τα δέρματα ψαριών ή άλλων θαλάσσιων ζώων. Σε ορισμένα από αυτά, για παράδειγμα στον Βορρά της Αρκτικής, η τέχνη της παραγωγής τέτοιων πετσιών και δερμάτων είναι πολύ ζωντανή ακόμη και σήμερα και η ευκαιρία να τα παρατηρήσουμε εθνογραφικά προσθέτει στο βάθος της γνώσης μας. Ωστόσο, οι άνθρωποι του παγκόσμιου νότου χρησιμοποιούσαν επίσης τέτοια δέρματα σε διάφορα περιβάλλοντα και, δεδομένων των αντίστοιχων ενδιαφερόντων μας, αυτά μας έχουν τραβήξει την προσοχή. Ακολουθεί μια συλλογή παραδειγμάτων, το καθένα συναρπαστικό κι ενδιαφέρον, που μας αφήνουν με μια γλυκόπικρη αίσθηση κατάπληξης και θαυμασμού.

Γυαλιστερά, εκθαμβωτικά, αντιολισθητικά και τραχιά.

Η επιλογή του δέρματος ψαριών ή θαλάσσιων θηλαστικών για την κατασκευή ορισμένων αντικειμένων αξιοποιεί με τον καλύτερο τρόπο τις ιδιότητες του δέρματος (π.χ. ελαστικότητα, στεγανότητα, τραχύτητα, πάχος, ευκαμψία). Υπάρχει μια λειτουργική πτυχή σε αυτό. Η διαθεσιμότητα και η προσφορά καθορίζουν επίσης το πόσο συχνά χρησιμοποιείται το δέρμα θαλάσσιας προέλευσης. Οι λόγοι για συγκεκριμένες επιλογές όμως είναι και αισθητικοί. Επιπλέον, μερικές φορές σχετίζονται με τις πεποιθήσεις και τις ιδέες των ανθρώπων για τη θάλασσα και τον θαλάσσιο κόσμο. Τα παραδείγματα που παρουσιάζονται παρακάτω απεικονίζουν αυτές τις συχνά επικαλυπτόμενες προσεγγίσεις.

Η Christine Bell ερευνά την ιστορία του shagreen, δέρματος με τραχιά «βοτσαλωτή» επιφάνεια, το οποίο ήταν αισθητικά ευχάριστο και λειτουργικά επιθυμητό για τη σκληρότητα, το πάχος, την ευελιξία και την αντιολισθητική του επιφάνεια με την διακριτή υφή. Το shagreen είναι φτιαγμένο είτε από ακατέργαστο δέρμα είτε με “υδάτινο δέρμα” (δέμα ζώου του νερού), ειδικά από δέρμα καρχαρία ή σαλαχιού. Η Bell ξεκινά το άρθρο της με μια αναφορά από το Baburnama, την αυτοβιογραφία του ιδρυτή της αυτοκρατορίας των Μογγόλων της Ινδίας (Μουγκάλ) Babur (π. 1525), που αναφέρει πράσινες φαρέτρες και σέλες από shagreen. Η λαβή στο οθωμανικό ξίφος του 16ου αιώνα που απεικονίζεται εδώ μπορεί να μην είναι πρωτότυπη, αλλά η αναφορά του Baburnama επιβεβαιώνει τη χρήση πράσινου shagreen στον τουρκο-μογγολικό κόσμο περίπου την ίδια περίοδο.

Σύμφωνα με την Bell, το shagreen προήλθε από την χρήση του δέρματος καρχαρία ή σαλαχιού στην Ανατολική Ασία. Τα αντικείμενα ταξίδεψαν κατά μήκος του Δρόμου του Μεταξιού και ενέπνευσαν τους ανθρώπους της στέπας να μιμηθούν την υφή αυτών των δερμάτων χρησιμοποιώντας δέρματα χερσαίων ζώων που συνήθιζαν να επεξεργάζονται. Στην πραγματικότητα, η λέξη shagreen προέρχεται από την τουρκική λέξη για το δέρμα από τα καπούλια αλόγου!

Πλούσια ρούχα ιχθυολογικής προέλευσης αλλά και χρηστικά ενδύματα

Ενδύματα από δέρμα ψαριού αναφέρθηκαν και στην ανάρτησή μας για τις γοργόνες και τα άλλα υβριδικά πλάσματα του νερού), όπου αναφερθήκαμε εν συντομία σε μια από τις παλαιότερες μαρτυρημένες τέτοιες περιπτώσεις: το ιερατικό apkallu του θρησκευτικού φαντασιακού της Μεσοποταμίας είναι ντυμένο με έναν μανδύα  με μορφή ολόκληρου μεγάλου ψαριού με λέπια, που ίσως αντανακλά πραγματικά ενδύματα ψαριών. Η κατασκευή ενός τέτοιου ενδύματος στην πραγματικότητα θα απαιτούσε είτε ένα μεγάλο δέρμα ψαριού (για παράδειγμα από κυπρίνο, ένα ψάρι που μπορεί να φτάσει τα 150 εκατοστά σε μήκος) είτε πολλά κομμάτια φολιδωτού δέρματος ραμμένα μεταξύ τους. Ή μήπως το θαλάσσιο ένδυμα που ενέπνευσε την απεικόνιση του apkallu ήταν φτιαγμένο από δέρμα θαλάσσιου θηλαστικού στον Περσικό Κόλπο, όπως το dugong;  Η χρήση του δέρματος θαλάσσιων θηλαστικών για την κατασκευή παπουτσιών ή ρούχων αναφέρεται στη μεσαιωνική αραβική βιβλιογραφία ήδη από τον 10ο αιώνα. Ο μανδύας apkallu, ωστόσο, είναι αποδεδειγμένα φολιδωτός, σαν να είναι φτιαγμένος από δέρμα ψαριού. Ο Roman Vávra, στο άρθρο του που αναφέραμε προηγουμένως (δείτε και την βιβλιογραφία), γράφει για το apkallu και επισημαίνει ότι είναι δύσκολο να εξακριβωθεί εάν η μυθική εικόνα εμπνεύστηκε ή είχε εμπνεύσει η ίδια το πραγματικό ένδυμα ιχθυολογικής προέλευσης. Τα δέρματα των υδάτινων πλασμάτων, ψαριών και θηλαστικών, ήταν τόσο λειτουργικά χρήσιμα όσο και εννοιολογικά εξωτικά, θολώνοντας τα όρια μεταξύ πραγματικότητας και φαντασίας.

Ο Vávra αναφέρει επίσης ένα αξιοσημείωτο ζευγάρι παπούτσια από δέρμα καρχαρία των ψαράδων Γκουτζαράτι (βλ. φωτογραφία παραπάνω).  Πιστεύει ότι αυτή είναι και η μόνη τέτοια περίπτωση χρήσης θαλάσσιου δέρματος από τη Νότια Ασία. Παρότι η συχνότητα και η έκταση της χρήσης δέρματος ψαριών και θαλάσσιων θηλαστικών στον Ινδικό Ωκεανό και τα νησιά του Ειρηνικού παραμένει για εμάς μια προοπτική για περαιτέρω έρευνα, εδώ μπορούμε να προσθέσουμε λογοτεχνικές αναφορές στη χρήση του θαλάσσιου δέρματος από τη μεσαιωνική αραβική γεωγραφική και κοσμογραφική βιβλιογραφία που αφορά ορισμένες νότιες τοποθεσίες.

Κατά τον 11^ο αιώνα, το διάσημο πλέον αιγυπτιακό γεωγραφικό κείμενο που είναι γνωστό ως το Βιβλίο των Περίεργων Φαινομένων (Book of Curiosities), δίνει έμφαση στην υφή και το χρώμα του δέρματος των θαλασσινών πλασμάτων. Επίσης αναφέρεται σε ένα ζώο που ζει στον Περσικό Κόλπο, μοιάζει με αγελάδα, λειτουργεί σαν θηλαστικό και έχει δέρμα που χρησιμοποιείται στην κατασκευή ασπίδων. Αντηχώντας πιο άμεσα τα παπούτσια του ψαρά του Βρετανικού Μουσείου είναι μια αναφορά στο έργο του Buzurg b. Shahriyar Θαυμαστά Φαινόμενα της Ινδίας (Wonders of India) που αναφέρθηκαν στην προηγούμενη ανάρτησή μας. Ο Buzurg σημειώνει ότι το δέρμα αυτού του πλάσματος χρησιμοποιείται ειδικά για την κατασκευή παπουτσιών. Ο Πέρσης εκλεκτικός κοσμογράφος al-Qazwini (περίπου 1203–1283) αναφέρει επίσης θαυμάσιες λεπτομέρειες σχετικά με τη χρήση δέρματος θαλάσσιων θηλαστικών. Σε αυτήν την περίπτωση, είναι ο «θαλάσσιος σκύλος», πιθανώς μια φώκια ή ένα dugong, που προσφέρει το δέρμα του αλλά και άλλα μέρη της ανατομίας του. Ο Qazwini ισχυρίζεται ότι ο εγκέφαλός και οι όρχεις του θεραπεύουν μια σειρά από ασθένειες. Αλλά το ίδιο το δέρμα του έχει φαρμακευτικές ιδιότητες: τα υποδήματα που κατασκευάζονται από αυτό φοριούνται ως θεραπεία από άτομα που πάσχουν από ποδάγρα (ουρική αρθρίτιδα). Και πόσο συναρπαστικό είναι ότι αυτή η ίδια λεπτομέρεια – υποδήματα από δέρμα υδρόβιου ζώου που θεραπεύουν την ουρική αρθρίτιδα – εμφανίζεται στις βιογραφίες του μεγάλου Μογγόλου Kubilai Khan, ο οποίος λέγεται ότι ωφελήθηκε φορώντας τέτοια παπούτσια!

Σε έναν μη-θαλασσινό κόσμο όπου τα εξημερωμένα ζώα, οι αγελάδες και τα βόδια, τα πρόβατα και τα κατσίκια, οι καμήλες και τα άλογα παρέχουν εδώ και χιλιάδες χρόνια μια άφθονη πηγή πετσιών και δερμάτων, τα δέρματα ψαριών ή θαλάσσιων θηλαστικών έχουν μια εξωτική γοητεία για αιώνες. Στον κόσμο των ναυτικών και των ψαράδων είναι αναπόσπαστα στοιχεία της καθημερινής ζωής και βοηθούν τους παραγωγούς τους να βγάλουν τα προς το ζην. Τέτοια δέρματα εξυπηρετούν μυριάδες σκοπούς, άλλους πρακτικούς και άλλους συμβολικούς, που διαφέρουν από τόπο σε τόπο και στη διάρκεια της ιστορίας. Μόνο τον 19ο αιώνα, για παράδειγμα, ένας ανώνυμος ψαράς φορούσε παπούτσια από δέρμα καρχαρία στο Γκουτζαράτ, κομψοί Ιάπωνες φορούσαν netsuke από δέρμα σολομού στο κιμονό τους και μια γυναίκα Nivkh στη Σιβηρία κάλυπτε τα πόδια της με ελκυστικές μπότες από δέρμα ψαριού το καλοκαίρι. Σήμερα, οι επισκέπτες των μουσείων ανακαλύπτουν και θαυμάζουν την ευρηματικότητα των ελαφριών, αδιάβροχων και εκπληκτικά όμορφων αντικειμένων από υδρόβιο δέρμα όλων των ειδών. Πράγματι, τα ψάρια και τα άλλα πλάσματα του νερού έγιναν τύμπανα, ασπίδες, θήκες, παπούτσια και εκθαμβωτικά ενδύματα!

Θέλετε να μάθετε περισσότερα?  Έχουμε προτάσεις!