Επιδεικνύοντας το εξωτικό, το παράξενο και το θαυμαστό στο σαλόνι σας: θαλάσσια ζωή στα Ερμάρια με τα Αξιοπερίεργα  Αντικείμενα και στους προδρόμους τους

Της Δήμητρας Μυλωνά

Η Ρωξάνη και εγώ έχουμε αναλογιστεί πολλές φορές τη φύση της σαγήνης που ασκούν πάνω μας τα θαλάσσια πλάσματα και οι άνθρωποι της θάλασσας. Ο θαυμασμός μας διαποτίζει τις αναρτήσεις μας και παίρνει τη μορφή παράξενων ιστοριών και εικόνων, θαυμαστών αφηγήσεων και θεμάτων που νομίζουμε ότι είναι συναρπαστικά! Δεν ταξιδεύουμε πάντα μακριά, με την φυσική έννοια, για να βρούμε αυτά τα υλικά, αλλά το κάνουμε με τη σκέψη μας, μέσα από βιβλία, αρχαιολογικές και ιστορικές αναφορές και ψάχνοντας σε διαδικτυακούς πόρους μουσείων και βιβλιοθηκών και κάθε είδους συλλογές.

Κάποια στιγμή συνειδητοποιήσαμε ότι αυτό που κάνουμε έχει ορισμένα κοινά  στοιχεία με μια πολύ παλιά παράδοση: καθώς προσπαθούμε να συλλέξουμε, να κατανοήσουμε και να εκθέσουμε με τον καλύτερο δυνατό τρόπο τα θαύματα του φυσικού κόσμου και του πολιτισμού της θάλασσας, δημιουργούμε το δικό μας εικονικό ερμάριο αξιοπερίεργων θαλάσσιων αντικειμένων!

Η Εποχή των Εξερευνήσεων και τα θαύματα του κόσμου

Από τα τέλη του 15ου αιώνα και μετά, οι Ευρωπαίοι ταξίδεψαν σε όλο τον κόσμο ξεκινώντας αυτό που είναι γνωστό ως Εποχή των Εξερευνήσεων. Η ανακάλυψη «νέων» εδαφών και ανθρώπων, η εξασφάλιση νέων εμπορικών οδών, η εισαγωγή μιας σειράς νέων προϊόντων, που προκαλούσαν ζάλη,  όπως το κακάο και ο καπνός από την Αμερική, είναι μερικές από τις κυριότερες εξελίξεις αυτής της εποχής. Τα νέα προϊόντα προστέθηκαν σε εκείνα που είχαν ήδη εισαχθεί στην Ευρώπη τους προηγούμενους αιώνες από την Αφρική και την Ασία, όπως τα μπαχαρικά και το μετάξι, δημιουργώντας επιπλέον ενθουσιασμό και ευκαιρίες για νέες αισθησιακές εμπειρίες και πλούτο. Όλα τα παραπάνω και οι σχεδόν μυθικές περιπέτειες αμφιλεγόμενων ιστορικών προσωπικοτήτων, όπως ο Χριστόφορος Κολόμβος, ο Βάσκο ντα Γκάμα, ο Φερδινάνδος Μαγγελάνος και άλλοι, είναι απλώς η αστραφτερή επιφάνεια μιας σκληρής ιστορίας αποικιοκρατίας. Καταπίεση, γενοκτονία, λεηλασία και καταστροφή είναι μερικές μόνο από τις ζοφερές συνέπειες εκείνης της εποχής που μας στοιχειώνουν ακόμα σήμερα.

Από εκείνες τις μέρες που άλλαξαν την παγκόσμια ιστορία, σε αυτήν την ανάρτηση θα εστιάσουμε σε κάτι μικρό, κάτι που με μια πρώτη ματιά μπορεί να φαίνεται ασήμαντο, κάτι σαν αναλαμπή στη σκιά των μεγάλων γεγονότων. Πρόκειται για τα θαλάσσια πλάσματα που κατέληξαν στα δυτικοευρωπαϊκά σαλόνια, και πιο συγκεκριμένα σε ειδικά αφιερωμένους χώρους, τα ερμάρια με τα αξιοπερίεργα αντικείμενα, τον 16ο και τον 17ο αιώνα. Ευρωπαίοι θαλασσοπόροι, ναυτικοί, έμποροι και μερικές φορές αξιωματούχοι που ταξίδευαν στις «νέες κατακτημένες εξωτικές χώρες», έφερναν στα ευρωπαϊκά λιμάνια αναμνηστικά των ταξιδιών τους ή πράγματα που τράβηξαν την προσοχή τους: γυαλιστερά, πολύχρωμα και υπερμεγέθη κοχύλια, άκρα άγριων ζώων, φτερά από πουλιά του παραδείσου, κοφτερά δόντια παράξενων ψαριών και άλλα αξιοπερίεργα και αλλόκοτα αντικείμενα. Αυτά έδωσαν στο στενόμυαλο ευρωπαϊκό κοινό της εποχής μια γεύση από την ποικιλομορφία των δημιουργημάτων του θεού και το θάμπωσαν με τα θαυμαστά πράγματα που μπορούσε να βρει κανείς σε κάποια μακρινά μέρη.

Σύντομα, αυτά τα αντικείμενα απέκτησαν χρηματική αξία και αναπτύχθηκε ένα ιδιότυπο εμπόριο. Οι συλλέκτες τα αναζητούσαν με ενθουσιασμό και επιμονή. Το σημαντικό ήταν η σπανιότητα. Μια ιστορία που διαβάσαμε στο βιβλίο της Cynthia Barnett The Sound of the Sea. Seashells and the Fate of the Oceans (Ο Ήχος της Θάλασσας. Τα κοχύλια και η μοίρα των ωκεανών) περιγράφει πολύ ωραία αυτό το φαινόμενο. Το Άμστερνταμ του 17ου αιώνα ήταν ένα πραγματικά διεθνές λιμάνι. Η Ολλανδική Εταιρεία Ανατολικών Ινδιών (VOC) μονοπωλούσε το εμπόριο στην Ασία και τα ολλανδικά εμπορικά πλοία επέστρεφαν από την Ανατολή και τις Δυτικές Ινδίες φορτωμένα με μπαχαρικά, μετάξια και άλλα λάφυρα. Μεταξύ αυτών, περίεργα naturalia (αντικείμενα της φύση: φυτά, ζώα, πετρώματα κ.λπ.) έφταναν στις αποβάθρες του Άμστερνταμ: αποξηραμένοι κροκόδειλοι και ολοστρόγγυλα φουσκωτά ψάρια, δέρματα τεράστιων φιδιών και μια πληθώρα πολύχρωμων και παράξενων κοχυλιών που προκαλούσαν τεράστιο ενδιαφέρον στους συλλέκτες. Η ολλανδική τέχνη της εποχής αναπαριστά το φαινόμενο με τον πιο εύγλωττο τρόπο.

Το 1663 εμφανίστηκε στο Άμστερνταμ ένα μικρό κοχύλι με κέλυφος στο χρώμα του ελεφαντόδοντου. Πήρε το παράξενο όνομα «Πολύτιμη ελικοειδής σκάλα» ( Precious Wentletrap), από το σχήμα του και τους εμφανείς, ανάγλυφους δακτυλίους που ένωναν τις σπείρες των οστράκων. Στα Ελληνικά δεν έχουμε όνομα γι΄ αυτό το πλάσμα. Η επιστημονική ονομασία του είδους είναι τώρα Epitonium scalare. Εκείνη την εποχή το κοχύλι αυτό θεωρούνταν εξαιρετικά σπάνιο πράγμα του εκτίναξε την τιμή του στα ουράνια. Μόνο μερικά δείγματα ήταν γνωστά και δύο από αυτά ανήκαν στην αυτοκράτειρα της Ρωσίας Αικατερίνη τη Μεγάλη και στη Βασίλισσα της Σουηδίας Λουίζα Ούλρικα (προστάτη και χορηγό του Σουηδού φυσιοδίφη Κάρολου Λινναίου, ο οποίος επινόησε το σύγχρονο σύστημα ταξινόμησης των ζωντανών οργανισμών). Οι υψηλές τιμές του κοχυλιού διατηρήθηκαν για έναν αιώνα περίπου. Σύμφωνα με φήμες της εποχής, το 1750 ο Γερμανός αυτοκράτορας Φραντς Α’ φαίνεται να πλήρωσε 4.000 φιορίνια για ένα τέτοιο κοχύλι (περίπου 140.000 δολάρια σήμερα), ενώ στο Άμστερνταμ το 1792 μια «Πολύτιμη ελικοειδής σκάλα» πουλήθηκε για 50 φιορίνια (1750 δολάρια) και στο Λονδίνο το 1822 για 8 λίρες (περίπου 460 δολάρια σήμερα) (για τη μετατροπή ιστορικών νομισμάτων σε σύγχρονα χρησιμοποιήστε αυτό). Σήμερα κοστίζει περίπου 5 δολάρια στην διαδικτυακή αγορά. Το Epitonium scalare είναι ένα θαλάσσιο γαστερόποδο που βρίσκεται στην Ερυθρά Θάλασσα, στον Ινδικό Ωκεανό, στη Μαδαγασκάρη και τη Νότια Αφρική, στο Νοτιοδυτικό Ειρηνικό καθώς και στα νησιά Φίτζι και την Ιαπωνία. Είναι ένα παρασιτικό είδος που μένει θαμμένο στην άμμο και αναδύεται στην επιφάνεια μόνο κάθε λίγες εβδομάδες για να τραφεί. Μόλις έγινε κατανοητή η βιολογία και η ηθολογία του, η σπανιότητά του εξαφανίστηκε και το κοχύλι έχασε και η αξία του.

Η συλλογή φυτών και ζώων από τα νέα εδάφη της Ευρώπης σε μακρινά μέρη υπήρξε ένα πολύ δυναμικό, εξελισσόμενο φαινόμενο. Δεν ήταν μόνο στενά συνδεδεμένη με τα οικονομικά συμφέροντα και τον αγώνα για επικράτηση μεταξύ των δυνάμεων της εποχής, αλλά επηρεάστηκε έντονα και από τις αξίες του Διαφωτισμού. Τα ερμάρια αξιοπερίεργων αντικειμένων άλλαξαν χαρακτήρα με την πάροδο του χρόνου και έθεσαν τις βάσεις για την δημιουργία νέων θεσμών όπως τις επιστημονικές εταιρείες ή τις εξειδικευμένες εκδόσεις φυσικής ιστορίας και τα μουσεία ανοιχτά στο κοινό. Αυτή η περίπλοκη κατάσταση, όσο ενδιαφέρουσα και ιστορικά σημαντική κι αν είναι δεν θα εξεταστεί σ’ αυτή την ανάρτηση. Ας σκεφτούμε όμως  αυτό: κοχύλια, αποξηραμένα ψάρια, κοράλλια, πολύχρωμα φτερά, φυτά και περίεργοι σπόροι αποκτούσαν νέα αξία και μια διαφορετική ζωή όταν έφταναν στα ευρωπαϊκά εδάφη. Η αντίληψη της καταγωγή τους, του φυσικού κόσμου από τον οποίο ξεριζώθηκαν, στην αρχή έλειπε εντελώς. Και οι άνθρωποι που τα παρήγαγαν στην πραγματικότητα, που ψάρευαν τα κοχύλια και έπιαναν τα πουλιά, οι άνθρωποι στον κόσμο των οποίων ανήκαν, ήταν εντελώς αόρατοι. Αυτό μοιάζει με την περίπτωση των πολύτιμων μαργαριταριών και των εξαθλιωμένων ψαράδων τους που έχει συζητήσει η Ρωξάνη σε προηγούμενη ανάρτηση.

Η θάλασσα στα ερμάρια με τα αξιοπερίεργα αντικείμενα: οι εξερευνητές, οι βασιλικές προσωπικότητες, οι διανοούμενοι και εμείς.

Το υπαινιχθήκαμε ήδη. Με την έναρξη της Εποχής των Εξερευνήσεων τα ερμάρια με τα αξιοπερίεργα αντικείμενα έγιναν η νέα μόδα! Μπορεί κανείς να βρει ονόματα για αυτά σε πολλές ευρωπαϊκές γλώσσες: cabinets of curiosities, cabinets of wonders, cabinets de curiosités, Kunstkammern, Kunstkabinette, Wunderkammern κ.λπ. Θα λέγαμε ότι ένα ερμάριο με αξιοπερίεργα αντικείμενα ήταν στην πραγματικότητα μια συλλογή από ιδιαίτερα αντικείμενα. Θα μπορούσε να είναι ένα ολόκληρο δωμάτιο που στέγαζε τη συλλογή ή ένα έπιπλο που ήταν γεμάτο με τα αντικείμενα αυτά. Με σημερινούς όρους θα περιγράφαμε το περιεχόμενο τέτοιων ερμαρίων ως σχετιζόμενα με τη φυσική ιστορία, τη γεωλογία, την εθνογραφία, την αρχαιολογία, τη θρησκεία και την τέχνη. Αντικείμενα τόσο της φύσης (naturalia) όσο και του πολιτισμού (culturalia) βρήκαν τη θέση τους σε αυτά τα ερμάρια και μερικές φορές η γραμμή μεταξύ των δύο κατηγοριών ήταν πραγματικά δυσδιάκριτη, καθώς ορισμένα από τα φυσικά αντικείμενα ήταν πλαστά ή μεταποιημένα. Τον 17ο αιώνα, για παράδειγμα, οι ευρωπαϊκές αγορές κοχυλιών πλημμύρισαν από τέλειες απομιμήσεις της «Πολύτιμης ελικοειδούς σκάλας» που αναφέραμε παραπάνω. Ήταν κατασκευασμένες από ρυζόχαρτο στην Κίνα! Σήμερα, αυτές οι απομιμήσεις είναι πολύ πιο ακριβές από τα πρωτότυπα.

Αυτές οι συλλογές αξιοσημείωτων αντικειμένων στην αρχή δεν ακολουθούσαν αυστηρούς κανόνες. Απλώς αντανακλούσαν τα ενδιαφέροντα των συλλεκτών τους, τα οποία συχνά ήταν ευρεία και ποικίλα. Οι συλλογές ήταν επίσης εργαλεία που βοηθούσαν τους ιδιοκτήτες τους να εδραιώσουν και να διατηρήσουν τη θέση τους στην κοινωνία. Τα ερμάρια με τα αξιοπερίεργα αντικείμενα δεν ήταν απλά παιχνίδια για να περνάει η ώρα. Ούτε ήταν μόνο ενός τύπου. Οι ηγεμόνες κατείχαν υπέροχα ερμάρια (αίθουσες), γεμάτα με έργα τέχνης, και σπάνια αντικείμενα, στοιχεία που αντανακλούσαν τη δύναμη και την υπεροχή του κράτους και των εκπροσώπων του. Οι έμποροι είχαν τα δικά τους ερμάρια αξιοπερίεργων αντικειμένων. Από τη μια ήταν οι ίδιοι που  ευθύνονταν για την εισαγωγή τους, οπότε είχαν εύκολη πρόσβαση σε αυτά. Από την άλλη είχαν τα χρήματα για να τα αγοράσουν και την επιθυμία να επιδείξουν τη δύναμη που τους παρείχε ο πλούτος τους. Τέλος, οι πρώιμοι επιστήμονες της εποχής έστηναν επίσης ερμάρια αξιοπερίεργων αντικειμένων. Για αυτούς ήταν εργαλεία μάθησης ή μάλλον αναγεννησιακής διαβίωσης. Έφτιαχναν ακόμη και καταλόγους του περιεχομένου των συλλογών τους, τους οποίους τύπωναν και μοιράζονταν με άλλους. Άτομα με πιο περιορισμένους οικονομικούς πόρους έστηναν επίσης τα δικά τους ερμάρια. Αυτά έτειναν να επικεντρώνονται σε αντικείμενα του φυσικού κόσμου.

Όποια και αν ήταν η κλίμακα συλλογής και έκθεσης, είναι σαφές ότι η ανακάλυψη «νέων» ηπείρων και αχανών ωκεανών έφερε επανάσταση στον τρόπο με τον οποίο οι Ευρωπαίοι έβλεπαν τον κόσμο και τη δική τους θέση μέσα σε αυτόν. Αυτός ο τεράστιος «νέος κόσμος», μέσα από τη επιλογή  των πιο θαυμαστών υλικών στοιχείων του, μεταφέρθηκε στα σπίτια των ανθρώπων!

Τελικά, τα πιο πλούσια από αυτά τα ερμάρια αξιοπερίεργων αντικειμένων αποτέλεσαν την καρδιά μερικών από τα πιο εμβληματικά μουσεία του σήμερα. Το Μουσείο Ashmolean στην Οξφόρδη, για παράδειγμα, δημιουργήθηκε όταν το 1683 ο Άγγλος αρχαιοδίφης Elias Ashmole δώρισε το περιεχόμενο του ερμαρίου του στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, πιστεύοντας βαθιά στην ιδέα του Διαφωτισμού ότι «η γνώση της φύσης είναι πολύ απαραίτητη στην ανθρώπινη ζωή και υγεία». Αυτή η τάση συνεχίστηκε τον 18ο αιώνα με την ίδρυση μουσείων παγκόσμιας σημασίας όπως το Βρετανικό Μουσείο στο Λονδίνο, το Πράδο στη Μαδρίτη και το Λούβρο στο Παρίσι.

Ένα ερμάριο αξιοπερίεργων αντικειμένων είχε κάποιους περιορισμούς, τουλάχιστον όσον αφορά τα εκθέματα του φυσικού κόσμου. Δεν μπορούσαν τα πάντα να μεταφερθούν ή να διατηρηθούν για πολύ. Πολλά ζώα, συγκεκριμένα, δεν μπορούσαν να φτάσουν στην Ευρώπη ζωντανά  μετά από μήνες ή και χρόνια στη θάλασσα κατά το ταξίδι της επιστροφής από την άλλη άκρη του κόσμου. Το βαλσάμωμα δεν ήταν μία από τις διαθέσιμες επιλογές, ειδικά τα πρώτα χρόνια, και η συντήρηση με άλλα μέσα (αποξήρανση, διατήρηση στην άλμη, κ.λπ.) δεν ήταν κατάλληλη για όλα τα είδη. Αυτός είναι ίσως ο λόγος που τα κοχύλια και τα κοράλλια εμφανίζονται πιο συχνά από όλα τα θαλάσσια είδη στα ερμάρια αξιοπερίεργων αντικειμένων, όπως και ορισμένα ψάρια και άλλα θαλάσσια πλάσματα που μπορούσαν εύκολα και αξιόπιστα να αποξηραθούν. Ρύγχη   πριονόψαρων , χαυλιόδοντες ναρβάλ, καύκαλα θαλάσσιων χελωνών, αποξηραμένα γιγάντια καλαμάρια, μια ατελείωτη σειρά από κοχύλια και πολύχρωμα κοράλλια ήταν κοινά συλλεκτικά αντικείμενα. Η εκθαμβωτική βιοποικιλότητα των τροπικών θαλασσών εκθέτονταν με ενθουσιασμο!

Οι απαρχές των ερμαρίων με τα αξιοπερίεργα αντικείμενα βρίσκονται στην αρχαιότητα

Μια διαδικτυακή αναζήτηση για τα ερμάρια αξιοπερίεργων αντικειμένων και του εκπληκτικού τους περιεχομένου, οδηγεί σχεδόν πάντα τον αναγνώστη στην εποχή του Διαφωτισμού και τον 16ο αιώνα και μετά. Αν, όμως, σκάψουμε λίγο πιο βαθιά τότε συνειδητοποιούμε ότι το φαινόμενο δεν εμφανίστηκε πρώτη φορά εκείνη την εποχή. Η γοητεία που ασκεί το παράξενο, το εξωτικό, το αλλόκοτο ή απλά το εκπληκτικό είναι προφανώς διαχρονική. Αν πάμε πίσω στο χρόνο, βρίσκουμε στη Ρωμαϊκή περίοδο παρόμοιες συλλογές που περιλάμβαναν εκθέματα (συχνά λεηλατημένα) από όλη την αυτοκρατορία. Στην αρχαιότητα κυκλοφορούσαν κάθε λογής ιστορίες για μυθικά ή ημι-μυθικά πλάσματα που ζούσαν σε μακρινές χώρες. Είχαν συχνά κάποιο ενεργό ρόλο σε μύθους ή σε ιστορικά γεγονότα που πιστεύεται ότι έλαβαν χώρα στο μακρινό παρελθόν. Αυτά τα πλάσματα, ή μέλη του κορμιού τους, μερικές φορές κατέληγαν ως προσφορές σε ναούς. Η Adrienne Mayor, στο βιβλίο της The First Fossil Hunters, σημειώνει ότι οι ιεροί κατάλογοι των αρχαιοελληνικών ιερών μας δίνουν μια ιδέα για το τι μπορεί να ήταν αυτές οι προσφορές: πανοπλίες άλλων λαών, όπλα αντίκες, γοργονάνθρωποι στην άλμη (δείτε την ιστορία μας για γοργόνες και άλλα παράξενα πλάσματα…. σε προηγούμενη ανάρτηση), τα αυγά της Λήδας, μεγάλοι χαυλιόδοντες ελέφαντα, το χρυσόμαλλο δέρας, τα μαλλιά της Μέδουσας, γιγάντια δέρματα φιδιών, οστά και τα δόντια ηρώων, γιγάντων και τεράτων. Σε αντίθεση με τα αντικείμενα των πιο πρόσφατων ερμαρίων αξιοπερίεργων αντικειμένων, αυτά δεν ήταν αποσπασμένα από το ιστορικό τους πλαίσιο, αντίθετα, η αξία τους βρίσκονταν στην ιστορία που τα συνόδευε.

Ο David Reese, ειδικός στα αρχαιολογικά κοχύλια, έχει συλλέξει εκτενή στοιχεία για όστρακα που προήλθαν από τον Ινδικό ή τον Ειρηνικό Ωκεανό αλλά βρέθηκαν σε διάφορες αρχαιολογικές θέσεις της Μεσογείου και της Ευρώπης γενικότερα. Ο κατάλογος είναι μεγάλος και πολύ ενδιαφέρων. Ένα είδος  είναι ενδεικτικό της σημασίας αυτών των κοχυλιών. Πρόκειται για το τεράστιο, εκπληκτικό Tridacna squamosa, κοινώς γνωστό ως αυλακωτή γιγάντια αχιβάδα. Είναι ένα είδος μεγάλης αχιβάδας, που ζει στους ρηχούς κοραλλιογενείς υφάλους του Νότιου Ειρηνικού και του Ινδικού Ωκεανού. Δεν συναντάται στη Μεσόγειο. Παρόλα αυτά, θραύσματα από αυτά τα κοχύλια ή και ολόκληρες θύρες τους, στη φυσική τους κατάσταση ή χαραγμένα, τα βρίσκουμε σε ναούς, σε τάφους και σε οικισμούς της ιστορικής περιόδου: το Ηραίο στη Σάμο, το Ιερό της Αφαίας στην Αίγινα,  οι Δελφοί, η Ολυμπία, η Περαχώρα και η αρχαία Αθήνα είναι μερικά από τα μέρη που βρέθηκαν.

Όταν οι Ρωμαίοι κατέκτησαν την ελληνική Ανατολή, αναπόφευκτα σχεδόν, γοητεύτηκαν από αυτές τις συλλογές και μερικές κατέληξαν στη Ρώμη, όπου εκτέθηκαν και αποτέλεσαν αντικείμενο θαυμασμού. Οι Ρωμαίοι γοητεύονταν από κάθε τι αξιοπερίεργο. Ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος μας διηγείται μια ιστορία για έναν από τους πιο εξέχοντες Ρωμαίους συλλέκτες (Natural History, 9.10-11). Ο Marcus Aemilius Scaurus ήταν Ρωμαίος πολιτικός (πραίτορας το 56 π.Χ.) και κάποια στιγμή στη καριέρα του βρέθηκε στην Ανατολή, ενεργώντας ως κυβερνήτης της Συρίας. Μετά από μια νίκη στην Joppa της Ιουδαίας (σημερινή Γιάφα-Τελ Αβίβ στο Ισραήλ) έφερε πίσω στη Ρώμη, το 58 π.Χ., ένα μοναδικό εύρημα: τον σκελετό του θαλάσσιου κήτους που απείλησε να κατασπαράξει την Ανδρομέδα και σφαγιάστηκε από τον Περσέα (δείτε την ιστορία μας για γοργόνες και άλλα παράξενα πλάσματα…. σε προηγούμενη ανάρτηση). Ήταν, σύμφωνα με τον Πλίνιο, ένα από τα θαύματα που έφερε πίσω για να δείξει στους κατοίκους της Ρώμης. Ο σκελετός είχε μήκος 12 μέτρα και το ύψος των πλευρών ξεπερνούσε αυτό των ελεφάντων της Ινδίας. Οι σπόνδυλοί του είχαν πάχος περίπου 40 εκατοστά. Η ιστορικός Adrienne Mayor πιστεύει ότι το πλάσμα που έφερε πίσω στη Ρώμη ο Marcus Aemilius Scaurus δεν ήταν μια απλή φάλαινα, όπως θα πίστευαν οι περισσότεροι. Φάλαινες εμφανίζονταν πολύ συχνά στη Μεσόγειο, οπότε είναι απίθανο να θεωρούνταν πραγματικά θαύματα στον ρωμαϊκό κόσμο. Αντίθετα, προτείνει, πιθανότατα επρόκειτο για έναν τεράστιο απολιθωμένος σκελετός ενός Πλειστόκαινου ή προγενέστερου πλάσματος, ή για κάτι κατασκευασμένο, που συνδύαζε στοιχεία διαφορετικών (απολιθωμένων;) σκελετών. Όποια και αν ήταν η ταυτότητά του, ήταν ένα αντικείμενο που άξιζε να συλλεχθεί και να εκτεθεί για τη διασκέδαση των κατοίκων της Ρώμης που έβλεπαν μπροστά τους την αυτοκρατορία τους να επεκτείνεται τρομερά.

Σήμερα;

Η έννοια του ερμαρίου αξιοπερίεργων αντικειμένων αλλάζει σημασία μέσα στο χρόνο.  Αυτό περιγράφεται πολύ ωραία και παραστατικά στο συναρπαστικό βιβλίο με τίτλο Conchophilia: shells, art and curiosity in Early Modern Europe). Τα ερμάρια των αξιοπερίεργων αντικειμένων είναι ωστόσο ακόμη ολοζώντανα. Μουσειακές εκθέσεις όπως εκείνη του MoMA “Wunderkammer: a Century of Curiosities”. ταινίες, όπως η τηλεοπτική ανθολογία “Guillermo del Toro’s Cabinet of Curiosities” (2022), ή ακόμη και οι δικές μας προσωπικές συλλογές αγαπημένων, υπαινικτικών, καταπληκτικών ή αλλόκοτων αντικειμένων είναι μερικές από τις σύγχρονες εκφάνσεις των ερμαρίων αξιοπερίεργων αντικειμένων.

Σημαντική σημείωση: το να γράψει κανείς για την λεγόμενη Εποχή των Εξερευνήσεων δεν είναι εύκολη υπόθεση. Πολλές από τις εκφράσεις που χρησιμοποιούνται στη βιβλιογραφία, ειδικά την παλιότερη, αλλά ακόμη κι εκείνες που χρησιμοποιούμε από συνήθεια στον καθημερινό λόγο είναι γεμάτες με προκαταλήψεις και ευρωκεντρισμό! Τα «νεοανακαλυφθέντα εδάφη» για παράδειγμα δεν ήταν πραγματικά άγνωστα πριν πάνε εκεί οι Ευρωπαίοι. Ήταν ήδη γνωστά και κατοικημένα από τους στους δικούς τους ανθρώπους και συμμετείχαν ήδη σε πολιτισμικά και εμπορικά δίκτυα διαφορετικά από τα Ευρωπαϊκά. Το «εξωτικό» είναι ένα άλλο παράδειγμα μιας δύσκολης, φορτισμένης έννοιας που δεν αναφέρεται μόνο σε πράγματα που σχετίζονται με μακρινές περιοχές και πολιτισμούς, αλλά συχνά τα περιβάλλει με έναν μυστήριο,  μια αίγλη και μία αντίληψη που υπάρχει μόνο στο μυαλό των ανθρώπων που τα φαντάστηκαν. Τέτοιες λέξεις και εκφράσεις όμως αντικατοπτρίζουν πολύ εύγλωττα τη νοοτροπία της υπό συζήτηση εποχής. Έτσι, δεν τις αποφεύγουμε, απλώς τις βάζουμε σε εισαγωγικά, για να δείξουμε ότι η χρήση τους ήταν ιστορικά συγκεκριμένη.

Θέλετε να διαβάσετε περισσότερα; Έχουμε προτάσεις.