Της Ρωξάνης Μαργαρίτη.
Αντίκρυσα για πρώτη φορά αποκομμένα πτερύγια καρχαρία σε ένα ψαροχώρι κοντά στην Ρας αλ-Χάυμα, την πρωτεύουσα του ομώνυμου εμιράτου στον Περσικό Κόλπο. Το θέαμα με παραξένεψε και μου κίνησε την περιέργεια: τριγωνικά κομμάτια σάρκας και δέρματος στέγνωναν κρεμασμένα σαν πλυμένα ρούχα από ένα σχοινί μπουγάδας ενώ άλλα ήταν στοιβαγμένα σ᾽ένα καρότσι οικοδομής. Ολόγυρα σύνεργα ψαρέματος, άγκυρες και άλλα εργαλεία.
Ο σύνταξιδιώτης μου, αρχαιολόγος με πολύχρονη εμπειρία στα Αραβικά Εμιράτα και στις άλλες χώρες της Αραβικής Χερσονήσου, μου εξήγησε ότι επρόκειτο για πτερύγια καρχαρία και ότι προορίζονταν για τη διεθνή αγορά. Η σούπα από πτερύγιο καρχαρία είναι περιζήτητο πιάτο και καταναλώνεται από λάτρες της Ασιατικής κουζίνας σε όλο τον κόσμο.
Παρότι δεν γνώριζα πολλά για το θέμα, έβλεπα καθαρά το δίλημμα που παρουσίαζαν τα πτερύγια του καρχαρία, τα ακρωτηριασμένα σώματα, και οι ανάγκες των κατοίκων σε αυτό το ψαροχώρι. Η θήρευση των μεγάλων ζώων μόνο για τα ένα μικρό μέρος του σώματός τους μου φαινόταν σπάταλη και αδικαιολόγητη.
Από την άλλη όμως τα πτερύγια προφανώς αποτελούσαν ένα σημαντικό πόρο για τους τοπικούς ψαράδες και τις οικογένειές τους. Η παραγωγή ήταν εμφανώς μικρής κλίμακας. Εξάλλου η ζωή των κατοίκων εδώ ήταν αισθητά μετρημένη, ειδικά σε σύγκριση με την άνεση και τη σπατάλη των πλούσιων πόλεων στην ευρύτερη περιοχή.
Δεκαετίες αργότερα, το εμπόριο των πτερύγιων καρχαρία αποτελεί πλέον γνωστό και επείγον παγκόσμιο πρόβλημα με νομικές διαστάσεις.
Θηρευτές στην κορυφή της διατροφικής πυραμίδας και σημαντικοί ρυθμιστές του θαλάσσιου οικοσυστήματος, οι καρχαρίες έχουν αρχίσει να απειλούνται σοβαρά και οι πληθυσμοί κάποιων ειδών έχουν μειωθεί επικίνδυνα. ΜΚΟ για την προστασία του περιβάλλοντος καταδικάζουν τον ακρωτηριασμό των καρχαριών και το εμπόριο των πτερυγίων τους, δικαιολογημένα. Ακόμα και κυβερνήσεις πλέον κινητοποιούνται θεσπίζοντας νόμους που περιορίζουν ή απαγορεύουν το εμπόριο των πτερυγίων (για ένα παράδειγμα από την Κολομβία των αντικρουόμενων στόχων και συμφερόντων σχετικής εθνικής νομοθεσίας και τοπικών κοινωνιών δείτε εδώ). Είναι πάντως σημαντικό να αναλογιστούμε ότι το εμπόριο αυτό, παρότι προβληματικό, είναι μόνο ένα μέρος του προβλήματος. Όπως επισημαίνει ο βιολόγος David Schiffman, η εμμονή στο θέμα της αφαίρεσης των πτερυγίων μπορεί να καταλήξει παραπλανητική. Εστιάζοντας αποκλειστικά στον ομολογουμένως φρικτό ακρωτηριασμό των καρχαριών και στην ζήτηση της σχετικής σούπας στην Ασία συγκεκριμένα, ίσως κινδυνεύουμε να σχηματίσουμε στερεότυπα για κουλτούρες και λαούς ολόκληρους και να παραβλέψουμε τις λύσεις βιώσιμης εκμετάλλευσης και τις ανάγκες και δικαιώματα τοπικών κοινωνιών στον παγκόσμιο Νότο, από την Κολομβία έως τις ακτές της Αραβίας.
Η κατανάλωση του καρχαρία δεν ξεκίνησε τις τελευταίες δεκαετίες όμως. Όπως είδαμε σε προηγούμενη ανάρτηση της Δήμητρας για τις Ασιατικές αλιώτιδες και τα Μινωικά κοχύλια, αποξηραμένα πτερύγια καρχαρία μαζί με ολοθούρια και αλιώτιδες ξεπλήρωναν χρέη από την Ιαπωνία στην Κίνα τον 18ο αιώνα. Ο Ιμπν Μπαττούτα (πέθανε το 1369), του οποίου την ταξιδιωτική ψαροφαφία συγκρίναμε με εκείνη του Αρχέστρατου στο πρώτο μας ποστ, αποτυπώνει πολύ ζωντανά την κατανάλωση αποξηραμένου «λούχαμ» στα παράλια του Ομάν. Το σχετικό χωρίο θυμίζει ίσως την στερεοτυπική γεωγραφική παράδοση σχετικά με τους ιχθυοφάγους, όπως χαρακτηρίζονται από γεωγράφους και ταξιδιώτες οι κάτοικοι των ακτών των νότιων θαλασσών (ένα θέμα που σκοπεύουμε να αναπτύξουμε σε μελλοντικό ποστ!). Αλλά ο Ιμπν Μπαττούτα υπήρξε αυτόπτης μάρτυρας του πόσο ζωτικής σημασίας ήταν το κρέας του καρχαρία για τις τοπικές κοινωνίες της Αραβικής Χερσονήσου από τα αρχαία χρόνια:
“Οι κάτοικοι αυτού του λιμανιού [το Χάσικ στο σημερινό Ομάν] ζουν αποκλειστικά από την αλιεία του ψαριού που λέγεται λούχαμ και μοιάζει με το σκυλόψαρο (καλμπ αλ-μπαχρ, σκύλος της θάλασσας). Το ανοίγουν, το ξεραίνουν στον ήλιο και το τρώνε. Οι καλύβες τους είναι χτισμένες με κόκκαλα ψαριών και για σκεπές χρησιμοποιούν δέρματα καμήλας.”
Το εγχειρίδιο μαγειρικής του Ιμπν Σαγιάρ αλ-Γουαρράκ από την αυτοκρατορική αυλή της Βαγδάτης του 10ου αιώνα δεν αναφέρει καρχαρίες, περιλαμβάνει όμως περίτεχνες συνταγές με ολόκληρα ψάρια. Πτερύγια, ουρές, δέρμα, ακόμα και χείλια και γλώσσες ψαριών βρίσκουν όλα την χρήση τους στα δημιουργήματα των σέφ για την Αββασιδική ελίτ. Η συνταγή που θα μπορούσαμε ίσως να ονομάσουμε «Τριλογία Ψαριού» παρουσιάζει ένα ευφάνταστο πιάτο ψαριού με ψητό κεφάλι, αχνιστό σώμα, και τηγανιτή ουρά. Πρόκειται για ένα παράδειγμα επιδεικτικής κατανάλωσης όπου όμως τίποτα δεν πάει χαμένο!
Ο όρος που χρησιμοποιεί ο Ιμπν Μπαττούτα για το σκυλόψαρο, λούχαμ, αποτελεί παράδειγμα της εννοιολογικής ευρύτητας και μεταβλητότητας των ψαρίσιων ονομάτων. Λούχαμ και ο πιο διαδεδομένος αραβικός όρος κιρς χρησιμοποιούνται για διάφορα είδη καρχαριών. Επιπλέον, στο λεξικό της γλώσσας του Κουμζάρ, του κομβικού ψαρότοπου στα Στενά του Ορμούζ για τον οποίο μιλήσαμε στο ποστ μας για τα ακροστόλια, εμφανίζονται έως και 15 διαφορετικές λέξεις που αποδίδονται ως καρχαρίας: burqēb, čūk, dībē, jmēs, jubbē, kūlī, manqab, nāwukō, pēčak, qāẓum, qrādī, rējimī, tirxēnit, wāl, xiṣwānī! Υπάρχει επίσης η λέξη qaššad που σημαίνει σάλτσα καρχαρία!! Η ποικιλία των όρων αντανακλά την ποικιλία των ειδών που υπάρχουν στα νερά της Αραβικής Χερσονήσου. Επιπλέον, ορισμένοι από τους όρους προέρχονται ξεκάθαρα από τις άλλες γλώσσες της ευρύτερης περιοχής, ιδιαίτερα από τα περσικά. Η ανάμειξη γλωσσών στην ορολογία που χρησιμοποιούν οι παράκτιες κοινωνίες αποκαλύπτει την έκταση της επαφής μεταξύ τους και την πολιτισμική σημασία του θαλάσσιου σύμπαντος στη ζωή τους – η Δήμητρα μας υπόσχεται σχετικό ποστ στο άμεσο μέλλον του μπλογκ μας!
Για τον Ιμπν Μπατούτα λούχαμ είναι στην ντοπιολαλιά του Ομάν ο καρχαρίας (ή σκυλόψαρο, όπως εξηγεί). Η λέξη όμως ενίοτε σημαίνει και σαλάχι. Είναι αξιοσημείωτο ότι σαλάχια και καρχαρίες είναι ξαδέλφια: ανήκουν στην ίδια ταξινομική βαθμίδα των χονδριχθύων, τα ελασμοβράγχια. Όπως υποδηλώνει η επιστημονική ονομασία οι χονδριχθύες έχουν χόνδρους αντί για κόκκαλα. Προφανώς τα κόκκαλα με τα οποία οι καρχαριοφάγοι του Ιμπν Μπαττούτα έκτιζαν τις καλύβες τους προέρχονταν από άλλα θαλάσσια όντα, πολύ πιθανόν φάλαινες (σχετικές κατασκευές ανέφερα σε προηγούμενο ποστ). Ο κοσμογράφος και αφηγητής των θαυμάτων της φύσης Ζακαρίγια αλ-Καζουίνι (πέθανε το 1283) φαίνεται να υπονοεί αυτή τη ταξινομική σχέση των ελασμοβραγχίων: στο κεφάλαιό που αφιερώνει στα θαλάσσια πλάσματα του Περσικού Κόλπου, παρουσιάζει το πριονόψαρο, ένα εντυπωσιακό είδος καρχαρία, και αμέσως μετά το σαλάχι.
Στο πρώιμο χειρόγραφο του έργου του Qazwini που απεικονίζεται παραπάνω, ο καλλιτέχνης ακολουθεί την ταξινομική λογική του συγγραφέα. Πρώτα έρχεται η εικόνα ψαριού που μοιάζει να είναι το εξαιρετικά σπάνιο πλέον «στενό πριονόψαρο» (Anoxypristis cuspidata) ή το «πράσινο πριονόψαρο» (Pristis zijsron· το Αραβικό κείμενο μάλιστα περιγράφει το χρώμα του ψαριού ως «πράσινο»). Αμέσως μετά απεικονίζεται ένα σαλάχι, με αγκάθι στα μέσα του μήκους της ουράς του, ένα χαρακτηριστικό που περιγράφεται στα σύγχρονα ζωολογικά εγχειρίδια. Οι ζωγράφοι εικόνισαν το αγκάθι αυτό σαν ένα μεγάλο προεξέχοντα γάντζο. Μπορεί η ανατομική αυτή λεπτομέρεια να μην αποδίδεται με επιστημονική ακρίβεια, όμως και μόνο το γεγονός ότι συμπεριλαμβάνεται μας προκαλεί να αναλογιστούμε το πως έρχονταν σε επαφή δύο εντελώς διαφορετικοί και κατά τ᾽άλλα απομακρυσμένοι κόσμοι: οι ακτές του Ινδικού Ωκεανού όπου αρχικά συλλέγονταν γνώσεις από ψαράδες και άλλου ανθρώπους της θάλασσας, και τα ατελιέ παραγωγής χειρογράφων σε κοσμοπολίτικα κέντρα όπως η Βαγδάτη!
Ο Οθωμανός περιηγητής και απολαυστικός συγγραφέας Εβλιγιά Τσελεμπί, μεταφέροντας την γνώση των προκατόχων του, περιγράφει γλαφυρά αν και κάπως υπερβολικά τον καρχαρία πριονόψαρο της Ερυθράς Θάλασσας.
Αυτά τα σι᾽μπ [χρησιμοποιεί τον προφανώς άγνωστο σε αυτόν όρο για του κοραλλιογενείς υφάλους] είναι σαν πραγματικό μεγάλο δάσος κάτω από τη θάλασσα! Εκεί ζει το πριονόψαρο. Τα πριονόψαρα καταπίνουν ανελέητα τους ναυαγούς και τους αλιείς μαργαριταριών. Το πριονόψαρο είναι καταραμένο ζώο.
Περισσότερες ιστορίες για τα ανθρωποφάγα ψάρια σε μελλοντική ανάρτηση!
Τέλος, λίγα λόγια για ένα επιπλέον εξαιρετικό χαρακτηριστικό του καρχαρία και των ξαδελφιών του των σαλαχιών: το δέρμα τους. Αναφερθήκαμε ήδη στο shagreen, το επεξεργασμένο δέρμα καρχαρία ή σαλαχιού, στο ποστ μας για τα ψαρίσια δέρματα. Χαρη στην τραχιά, βοτσαλωτή του επιφάνεια και τη μεγάλη του ανθεκτικότητα είναι ιδανικό υλικό για την επένδυση λαβών και στη βιβλιοδεσία. Εκτιμήθηκε πολύ στην Ασία και την Ευρώπη και μαρτυρείται η χρήση του από τον 16ο μέχρι και τον 19ο αιώνα.
Εκτός από εμβληματικά όπλα και άλλα πολυτελή αντικείμενα, ωστόσο, το δέρμα του καρχαρία (και του σαλαχιού) χρησιμοποιείται στην Ιαπωνία για λιγότερο τελετουργικούς αλλά εξίσου σημαντικούς λόγους στην καθημερινή ζωη, και συγκεκριμένα στην κουζίνα. Οι παραδοσιακοί τρίφτες της Ιαπωνικής κουζίνας για την προετοιμασία από την ρίζα του wasabi του τρίμματος που αποτελεί απαραίτητο συστατικό της Ιαπωνικής κουζίνας είναι επενδεδμένοι με δέρμα καρχαρία ή σαλαχιού.
Εκτός Ιαπωνίας, ένα τέτοιο εργαλείο βρίσκεται στο Διαδίκτυο και δύσκολότερα σε φυσικά καταστήματα. Ο τρίφτης στις φωτογραφίες αγοράστηκε σε εξειδικευμένο ιαπωνικό κατάστημα με είδη κουζίνας στη Νέα Υόρκη. Η επιφάνεια του δέρματος του καρχαρία είναι βοτσαλωτή και τραχιά αλλά καθώς δεν βρήκα επιπλέον παραδείγματα να το συγκρίνω, δεν μπορώ να εγγυηθώ ότι πρόκειται για δέρμα καρχαρία και όχι σαλαχιού. Λειτουργεί όμως θαυμάσια! Για επιπλέον εικόνες τρίφτη με επένδυση δέρματος καρχαρία (ή σαλαχιού), δείτε αυτό το άρθρο όπου πρωτοέμαθα ότι οι τρίφτες του wasabi είναι επενδεδυμένοι με δέρμα ελασμοβράγχιων.
Υπάρχει περίπτωση το δέρμα των ελασμοβράγχιων να είχε χρησιμοποιηθεί πριν από τον 16ο αιώνα και την περίοδο έντονης υπερπόντιας επικοινωνίας και παγκοσμιοποίησης, οπότε εξαπλώθηκε η χρήση του από την Ανατολική Ασία στην Ευρώπη; Φαίνεται ότι η αφθονία καρχαριών και σαλαχιών γύρω από την Αραβική Χερσόνησο και το γεγονός ότι είχαν χρησιμοποιηθεί για τροφή ήδη από τη μεσαιωνική περίοδο αν όχι νωρίτερα αφήνει ανοιχτό αυτό το ενδεχόμενο. Είναι ένα ερώτημα που αξίζει να τεθεί – και που ελπίζουμε ότι θα οδηγήσει σε μελλοντική έρευνα! Και με οδηγεί πίσω στο σημείο απ᾽όπου ξεκίνησα: τα πτερύγια του καρχαρία είναι μόνο ένα μέρος του σώματος μιας αξιοσημείωτης ομάδας θαλάσσιων ειδών που σήμερα απειλούνται. Σαλάχια και καρχαρίες έχουν εξυπηρετήσει ανθρώπινες ανάγκες στο παρελθόν με διάφορους τρόπους. Η βιώσιμη εκμετάλλευσή τους ίσως παραμένει δυνατή αλλά πρέπει να βασίζεται σε μια εξισορροπημένη εκτίμηση τόσο των αναγκών που μπορούν να καλύψουν όσο και της σημαντικής συνεισφοράς τους ως ζωντανοί οργανισμοί στην υγεία του θαλάσσιου περιβάλλοντος.
Θελετε να μάθετε περισσότερα; Εχουμε προτάσεις!