Ποντοπόρα πλοία, τόνοι και κρόσσια στο Αιγαίο της 3ης χιλιετίας π.Χ.

της Δήμητρας Μυλωνά.

Λίγο πριν εκπνεύσει ο 19ος αιώνας, το 1899, o Χρήστος Τσούντας, χαρισματικός και δραστήριος έφορος αρχαιοτήτων Αθηνών, ανάσκαψε το  νεκροταφείο της Χαλανδριανής στη Σύρο εκ μέρους της Αρχαιολογικής Εταιρείας Αθηνών. Η ανασκαφή αυτή ήταν μέρος ενός ευρύτερου προγράμματος  έρευνας στις Κυκλάδες που κατέληξε να διαμορφώσει για πρώτη φορά συστηματικά την έννοια του Κυκλαδικού Πολιτισμού της εποχής του Χαλκού .  Ανάσκαψε 640 τάφους! Έφερε στο φως πολλά αντικείμενα, προσφορές στους αρχαίους νεκρούς: μαρμάρινα αγγεία και ειδώλια, χάλκινες λαβίδες, βελόνες και αγκίστρια και πολλά πήλινα αγγεία.

Τα κωπήλατα καράβια πάνω στα μυστηριώδη τηγανόσχημα αγγεία που δεν τηγάνιζαν τίποτα

Στους τάφους αυτούς εντοπίστηκαν για πρώτη φορά τα περίφημα τηγανόσχημα αγγεία, τα ρηχά, κυκλικά πήλινα σκεύη με επίπεδη «βάση» και κοντή λαβή, που κανένας δεν ξέρει ακριβώς τι χρήση είχαν.  Η επίπεδη εξωτερική τους επιφάνεια είναι πάντα διακοσμημένη με ένα συνδυασμό κωπήλατων καραβιών, σπειρών, αστεριών και αφηρημένων μοτίβων. Σίγουρα δεν ήταν τηγάνια, μια που δεν είχαν εκτεθεί σε φωτιά.  Ήταν καθρέφτες που γεμάτοι λάδι προέβλεπαν το μέλλον; Ήταν  διακοσμητικά τοίχων; Ήταν τελετουργικά αγγεία ή μήπως σκεύη για την επεξεργασία και το εμπόριο του αλατιού; Όλα αυτά και άλλα έχουν προταθεί, αλλά το μυστήριο των τηγανόσχημων παραμένει.

Τα καλύτερα διατηρημένα απ’ αυτά τα αγγεία μπορεί να τα θαυμάσει κανείς στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο στην Αθήνα και κάποια  στο αρχαιολογικό Μουσείο Ερμούπολης αλλά και σε πολλά άλλα μουσεία του εξωτερικού.

Τηγανόσχημα αγγεία βρέθηκαν αργότερα  και αλλού στις Κυκλάδες από άλλους ερευνητές, φτάνοντας σήμερα περίπου τα 200.  Επίσης, χαράγματα πλοίων, μερικά το ίδιο μεγάλα κι άλλα μικρότερα, αλλά και σπειρών, βρέθηκαν χαραγμένα πάνω σε πέτρες και βράχια σε διάφορα νησιά του Αιγαίου. Κάποια στόλιζαν τοίχους κτηρίων ή οχυρώσεων και άλλα φύλαγαν περάσματα και μονοπάτια. Τα περισσότερα καράβια αυτού του είδους έχουν εντοπιστεί μέχρι στιγμής στην Κορφή τ’ Αρωνιού στη Νάξο, στον Στρόφιλα της Άνδρου και στην μυστηριακή παραλιακή θέση στο Βαθύ Αστυπάλαιας. Πολλά απ’ αυτά (π.χ. στον Στρόφιλα) χρονολογούνται ακόμη παλιότερα από τα καράβια των τηγανόσχημων, στην 4^η χιλιετία π.Χ., στο σημείο της μετάβασης από την Νεολιθική εποχή στην Εποχή του Χαλκού. Κάποια απ’ αυτά είναι μικρά σκάφη ενώ άλλα, όπως εκείνα στο Βαθύ, είναι εξίσου μεγαλόπρεπα.

Με αφορμή αυτές τις παραστάσεις  πολλοί ερευνητές της προϊστορίας του Αιγαίου είδαν στα  κωπήλατα καράβια των Κυκλάδων  την απαρχή μιας μακρότατης ναυτικής παράδοσης που οδήγησε κάποιους οικισμούς σε συσσώρευση πλούτου και στην ανάδειξή τους σε ισχυρά κέντρα.  Οι εξελίξεις αυτές στη ναυτική ικανότητα των κατοίκων του Αιγαίου, οδήγησαν αργότερα στην ανάδειξη των πολύ γνωστών πλούσιων οικισμών και ανακτορικών κέντρων της 2^ης χιλιετίας π.Χ.

Το ερωτήματα που τέθηκαν ήταν πολλά: γιατί επέλεξαν οι Κυκλαδίτες  να εικονίσουν καράβια, αστέρια και σπείρες-κύματα;  Γιατί βέβαια οι συνεχόμενες σπείρες που καλύπτουν τους κενούς χώρους των παραστάσεων φαίνεται να είναι τα κύματα ενός Αιγαίου που δεν ησυχάζει.  Γιατί τα καράβια αυτά ήταν μακρόστενα σαν κανό με υπερυψωμένη πρύμνη ή πλώρη και με πολλούς κωπηλάτες;  Τι χαρακτήρα είχαν τα σκάφη αυτά; Ήταν εμπορικά, πειρατικά ή μήπως τελετουργικά;  Και πως συνδέονται με παλιότερα σκάφη, σκαλισμένα στα βράχια των νησιών του Αιγαίου; Τι σημασία είχε το έμβλημα του ψαριού;  Με άλλα λόγια, πως συνδέονται τα πλοία αυτά με τις κοινωνίες των νησιωτών του Αιγαίου που τα αναπαράστησαν στα σκεύη τους ή πάνω στα βράχια;

Πώς να κατανοήσουμε τις αρχαίες παραστάσεις πλοίων

Η κατανόηση της καλλιτεχνικής έκφραση των κοινωνιών του παρελθόντος που δεν υπάρχουν πια, είναι ένα από τα δυσκολότερα εγχειρήματα της αρχαιολογικής έρευνας. Πώς να καταλάβει κανείς τι σκέφτονταν αυτοί που ζωγράφιζαν ή σκάλιζαν παραστάσεις, όπως αυτές στα τηγανόσχημα αγγεία και τι σκέφτονταν όσοι τις έβλεπαν; Πως σχετίζονταν οι παραστάσεις αυτές με την καθημερινή τους εμπειρία;  Με άλλα λόγια, μπορούμε να καταλάβουμε τι σημασία είχαν τα μεγάλα μακρόστενα πλοία για τους θαλασσινούς κατοίκους του Αιγαίου της 4^ης και 3^ης χιλιετίας π.Χ.;

Μελετητές προσεγγίζουν αυτό το γρίφο με πολλούς τρόπους.  Κάποιοι, όπως  μας εξήγησε η Ρωξάνη στην προηγούμενη ανάρτηση των Αρχείων της θάλασσας, μελετούν πως αντιμετωπίζουν τα ίδια θέματα οι άνθρωποι στο παρόν, ή στο κοντινό παρελθόν. Ψάχνουν αναλογίες μεταξύ παρόντος και παρελθόντος, ή, με άλλα λόγια, τις πολλαπλές παράλληλες εκδοχές του πώς θα μπορούσαν να ήταν τα πράγματα στο παρελθόν.  Εικόνες όπως αυτές των πολεμικών κανό (Waka taua) των Μαορί της Νέας Ζηλανδίας μας δείχνουν πως θα μπορούσαν να λειτουργούν τα μεγάλα κυκλαδικά κωπήλατα σκάφη, παρότι βέβαια χωρίζονται μεταξύ τους από χιλιάδες χρόνια και τεράστια γεωγραφική απόσταση. Τα πλεούμενα αυτά που συνάντησε ο James Cook  κατά την εξερευνητική του αποστολή στην περιοχή το 1769 επιβίωναν μέχρι της αρχές του 20ου αιώνα.

Τα αρχαία καράβια, με εξαίρεση τα ναυαγισμένα, που σώζονται ως σήμερα στο βυθό της θάλασσας, είναι πραγματικά φευγαλέα.  Πολλές φορές την ύπαρξή τους την αντιλαμβανόμαστε έμμεσα.  Για παράδειγμα, λίθινες άγκυρες που βρίσκονται διάσπαρτες στο βυθό ή η παρουσία εξωτικών (από άλλα μέρη) αντικειμένων σε τόπους προσβάσιμους μόνο από τη θάλασσα είναι τέτοιες περιπτώσεις. Επίκρουστες παραστάσεις σε μαρμάρινες πλάκες στον Στρόφιλα της Άνδρου, κάπου στο τέλος της Νεολιθικής εποχής, στην 4^η χιλιετία, δείχνουν κωπήλατα σκάφη με υπερυψωμένη πλώρη (ή πρύμνη;) φορτωμένα με οικόσιτα ζώα, κατσίκια ή πρόβατα ή ίσως και αγελάδες που μεταφέρονταν μ’ αυτόν τον τρόπο είτε σε ακατοίκητα νησιά για ν’ αρχίσει ο αποικισμός τους ή για να ενισχύσουν τα υπάρχοντα κοπάδια.  Οι αναπαραστάσεις πλοίων και ζώων μας θυμίζουν επίσης την συμπληρωματικότητα της αγροτικής και θαλάσσιας οικονομικής δραστηριότητας που μεταφέρει και η διακόσμηση των μπαττίλ του Μουσάνταμ όπως επισημαίνει η Ρωξάνη στο προηγούμενο ποστ. Η ύπαρξη σκαφών που διέσχιζαν το πέλαγος ή που έπλεαν κοντά στην ακτή είναι βέβαιη. Η μορφή, οι λεπτομέρειές τους, η χρήση τους παραμένουν αντικείμενο επιστημονικής συζήτησης.

Πρόσφατα, οι νέες τεχνολογίες αποδείχτηκαν πολύ ισχυρό εργαλείο σε αυτή την έρευνα. Ένας νέος επιστήμονας, για παράδειγμα, ο Πάνος Τζοβάρας, αξιοποίησε τα στοιχεία από όλες τις διαθέσιμες παραστάσεις των κωπήλατων σκαφών της 4ης και της 3^ης  χιλιετίας και απάντησε, με σοβαρά επιχειρήματα, στο ερώτημα αν τα κωπήλατα σκάφη των τηγανόσχημων αγγείων ήταν εμπορικά ή όχι. Χρησιμοποίησε ένα σχεδιαστικό πρόγραμμα για να δημιουργήσει την πιο πιθανή τρισδιάστατη αναπαράσταση αυτών των σκαφών.  Χρησιμοποίησε, επίσης, άλλα προγράμματα που δημιουργούν προσομοιώσεις των συνθηκών της θάλασσας (κυματισμός, ρεύματα, κλπ) και συνδυάζοντας τα παραπάνω κατέληξε ότι τα μεγαλύτερα απ’ αυτά τα σκάφη πρέπει να είχαν μήκος γύρω στα 26 μέτρα, πλάτος μόνον δύο και πολύ μικρό ύψος εξάλων.  Δεν έχει αποσαφηνιστεί αν τα υψηλά ποδοστήματα αντιπροσωπεύουν την πλώρη ή την πρύμνη για τα περισσότερα απ’ αυτά, αν και το πράγμα γίνεται σαφές στις παραστάσεις πλοίων (στην “Πύλη των Πλοίων”) στο Βαθύ Αστυπάλαιας, οπού το πηδάλιο εικονίζεται ξεκάθαρα.   Στα πλοία αυτά επέβαιναν μέχρι 34 άτομα, κωπηλάτες και άλλοι.  Φαίνεται λοιπόν, ότι με πλήρες πλήρωμα, δεν θα διέθεταν χώρο για εμπορεύματα. Επίσης θα ήταν πολύ ασταθή στα συχνά τρικυμισμένα νερά του Αιγαίου. 

Τι έκαναν τα πλοία αυτά λοιπόν αν δεν ήταν εμπορικά; Για ποιο λόγο οι σχετικά μικρές κοινότητες που τα ναυπηγούσαν και τα έστελναν στο πέλαγος θεωρούσαν ότι άξιζε να επενδύσουν  γι’ αυτά πόρους και την εργασία πολλών ατόμων; Κατά τον Πάνο Τζοβάρα, που παραπέμπει σε μια ιστορία που διηγείται ο Ηρόδοτος (Ιστορίαι 1.5.2),  θα μπορούσαν να ήταν σκάφη πειρατικά, που έκαναν επιδρομές σε άλλα νησιά και σε ξένες ακτές αναζητώντας δόξα και αναγνώριση της δύναμής τους.  Τις περιπέτειές τους θα τις διηγούνταν ξανά και ξανά και τα ένδοξα πλοία τους τα εικόνιζαν πάνω στα τηγανόσχημα αγγεία.

Οι τόνοι, τα κρόσσια και τα καράβια

Τα μεγάλα κωπήλατα καράβια εικονίζονται εν μέσω κυμάτων που κινούνται αέναα σαν καλπάζουσες σπείρες. Τα κύματα αυτά εικονίζονται επίσης συχνά με αστέρια ή με τον ήλιο.  Τα καράβια, στενά και μακριά, φαίνονται να σκίζουν τα κύματα. Το καθένα είχε την πανίσχυρη πρόωση που του χάριζαν δεκάδες κωπηλάτες.  Στο ακρόπρωρό τους, ή στο πρυμνιό ποδόστημα του σκαριού κατ’ άλλους, στέκονται περήφανα μεγάλα ψάρια που ατενίζουν το πέλαγος.  Με σώμα σαν τορπίλη, ουρές σαν μισοφέγγαρα και μεγάλα όρθια πτερύγια, είναι ξεκάθαρο ότι πρόκειται για μεγάλους τόνους (ίσως Thunnusthynnus).

Οι μεγαλύτεροι των τόνων, οι γαλαζόπτεροι, και διάφορα συγγενικά τους είδη μικρότερα στο μέγεθος, εμφανίζονται στα νερά του Αιγαίου δύο φορές τον χρόνο. Την μια όταν μεταναστεύουν σε μεγάλα, πυκνά κοπάδια, με προορισμό περιοχές με ζεστά νερά, όπου γεννούν τα’ αυγά τους, και τη δεύτερη φορά, όταν επιστρέφουν, εξαντλημένα και διασπαρμένα, στις περιοχές όπου τρέφονται.  Από τις Κυκλάδες οι τόνοι περνούν την άνοιξη, κυρίως τον Μάιο και στις αρχές του Ιούνη, και μετά ξανά το φθινόπωρο.  Οι τόνοι είναι πελαγικά ψάρια, και με εξαίρεση  κάποιες φάσεις της αναπαραγωγικής τους μετανάστευσης, κολυμπούν στ’ ανοιχτά, συχνά κοντά στην επιφάνεια της θάλασσας, αναπτύσσοντας μεγάλες ταχύτητες, μέχρι και 43 μίλια την ώρα!  Είναι ένα από τα λίγα πλάσματα που συναντούν οι ναυτικοί στο ανοιχτό πέλαγος.

Ο χρόνος εμφάνισης των τόνων στο Αιγαίο συμπίπτει με την περίοδο των ταξιδιών στη θάλασσα στις εποχές που τα πλοία κινούνταν με κουπιά ή με πανί. Ένα άρθρο του Χρίστου Αγγουρίδη με τίτλο «Θαλάσσιες ρότες και ναυσιπλοΐα στο Αιγαίο της 3^ης Χιλιετίας» στ’ αγγλικά, αναλύει λεπτομερώς το θέμα των ταξιδιών στην θάλασσα.  Οι τόνοι λοιπόν φαίνεται πως ήταν το κατάλληλο έμβλημα για να στολίσουν (ενδεχομένως ως ξυλόγλυπτα) και ίσως να μαγέψουν τα μεγαλοπρεπή μακρόστενα κωπήλατα σκάφη των Κυκλάδων στην αρχή της εποχής του Χαλκού.  Και τα δυο, σκάφη και ψάρια, έσκιζαν το ανοιχτό πέλαγος, και τα δυο ήταν απερίγραπτα γρήγορα.  Κάτω από τον ήλιο και τ’ άστρα, στην αχανή, και μονίμως κινούμενη επιφάνεια του ανοιχτού πελάγους, φαίνεται να υπήρχαν μόνο οι τόνοι και τα κωπήλατα πλοία.  Τόνοι και πλοία είχαν πολλά κοινά!

Η σπουδαιότητα των τόνων στον διανοητικό σύμπαν των Κυκλαδιτών της εποχής δεν φαίνεται μόνο από την επιλογή τους ως εμβλήματα των πλοίων.  Βρίσκουμε ψάρια, μάλλον τόνους, και χωρίς καράβι, να κολυμπούν ανάμεσα στα κύματα κάτω από έναν λαμπρό ήλιο σε ένα τηγανόσχημο αγγείο από τη Νάξο και δύο ακόμη σκαλισμένα σε πέτρινα δάπεδα στον Στρόφιλα Άνδρου, όλα λίγο πολύ σύγχρονα με τα τηγανόσχημα της Χαλανδριανής.

Μια λεπτομέρεια στις παραστάσεις αυτές, που δεν τράβηξε καθόλου το ενδιαφέρον των μελετητών, είναι το μοτίβο που σκαλίζεται κάτω από τον τόνο-έμβλημα και φαίνεται στην παραπάνω εικόνα. Πρόκειται για τριγωνικά ή γραμμικά στοιχεία με κρόσσια, που  με μια παράξενη συνέργεια συμπτώσεων, μοιάζουν πολύ με τα αντίστοιχα των αλιευτικών μπαττίλ του Μουσάμπατ, για τα οποία έγραψε η Ρωξάνη στην προηγούμενη ανάρτηση.  Δεν είναι σαφές περί τίνος πρόκειται.  Από την υπερυψωμένη πλώρη του πολεμικού κανό Waka taua των Μαορί που απαθανάτισε το 1769 ο  Sydney Parkinson (βλέπε εικόνα παραπάνω) κρέμονται γιρλάντες κόκκινων φτερών.  Στα μπαττίλ του Μουσάνταμ κρέμονται αποτροπαϊκά κομπολόγια με κυπραίες και πολύχρωμα διακοσμητικά,  και στα παραδοσιακά μακρύουρα (long tail) αλιευτικά σκάφη της Ταϊλάνδης η πρύμνη στολίζεται με πολύχρωμες κορδέλες, γιρλάντες και φουλάρια προς τιμήν της Mae Ya Nang, θεότητας που κατοικεί στο σκάφος.  Είναι πιθανόν ότι κάτι αντίστοιχο κρέμονταν και από τα κυκλαδίτικα καράβια. 

Η σημασία αυτών των διακοσμήσεων θα παραμείνει νεφελώδης. Άλλωστε, όπως εξήγησε η Ρωξάνη, οι συμβολισμοί είναι ρευστοί κι αλλάζουν όταν αλλάζουν οι συνθήκες.  Τα μεγάλα κωπήλατα κυκλαδίτικα σκάφη έπλεαν στο Αιγαίο για πολλούς αιώνες και τέτοιες αλλαγές στο νόημα των διακοσμήσεων τους είναι κάτι παραπάνω από πιθανές.

Πάντως, η παράδοση της διακόσμησης των κωπήλατων πλοίων με εμβλήματα εμπνευσμένα από τη φύση, δεν έληξε την τρίτη χιλιετία π.Χ. στο Αιγαίο.  Συνεχίστηκε και στην δεύτερη. Τα πλουμιστά, εντυπωσιακά πλοία που εικονίζονται σε τοιχογραφία στο Ακρωτήρι της Σαντορίνης , της πόλης που θάφτηκε από την έκρηξη ηφαιστείου  τον 17^ο αι. π.Χ.  είχαν για έμβλημά τους  πεταλούδες, λουλούδια και πουλιά.   Αυτό όμως είναι υλικό για μια μελλοντική ανάρτηση!

Θέλετε να μάθετε περισσότερα; Έχουμε προτάσεις!