Οι Aλιώτιδες της Ανατολικής Ασίας και τα Μινωικά Kοχύλια: απρόσμενες αντηχήσεις

Της Δήμητρας Μυλωνά.

Αλιώτιδες λέγονται τα μέλη μιας μεγάλης οικογένειας θαλάσσιων μαλακίων, των Αλιωτιδών. Η λέξη σημαίνει «τα αυτιά της θάλασσας», λόγω του σχήματός τους. Είναι γαστερόποδα, με άλλα λόγια έχουν ένα μυώδες πόδι που βγαίνει από το σπειροειδές τους κέλυφος, αν και σε αυτήν την περίπτωση οι σπείρες είναι πεπλατυσμένες και δεν έχουν σχηματιστεί καλά. Είναι φυτοφάγα πλάσματα που ζουν προσκολλημένα σε βράχια, όμοια με τις πεταλίδες. Σε περιοχές με παλίρροιες μπορεί να τις συλλέξει κανείς με το χέρι όταν υποχωρεί το νερό. Από μεγαλύτερα βάθη μπορούν να συλλεχθούν από δύτες ή κι από σκάφος με ειδικό κοντάρι.

Η γεύση των αλιώτιδων είναι ξεχωριστή και εκτιμάται ιδιαίτερα σ’ ολόκληρο τον κόσμο, από την Ευρώπη ως τη Νότια Αφρική και την Ασία και από τη Νέα Ζηλανδία ως την Αμερική.  Το πεπλατυσμένο τους κέλυφός τους είναι καλυμμένο στο εσωτερικό με λαμπρό, ιριδίζον σεντέφι. Αυτό το χαρακτηριστικό τους τις έκανε ιδιαίτερα επιθυμητές ως πρώτη ύλη για την κατασκευή εργαλείων (π.χ. αγκίστρια ψαρέματος), κοσμημάτων και ένθετων στοιχείων.

Οι αλιώτιδες της Ιαπωνίας

Οι αλιώτιδες ήταν ένα σημαντικό στοιχείο της γαστρονομικής, οικονομικής και πνευματικής ζωής των κατοίκων της παράκτιας νότιας Ιαπωνίας. Το θέμα παρουσιάζεται στο ευρύ κοινό σε πολλά άρθρα περιοδικών και ιστοσελίδες, όπως αυτή του Tokyo Foundation for Policy Research.

Κατά τη διάρκεια της περιόδου Έντο (1603-1868) οι αλιώτιδες βρέθηκαν στο επίκεντρο οικονομικών και πολιτικών αναταραχών. Αφυδατωμένες αλιώτιδες, μαζί με αποξηραμένα ολοθούρια (αγγούρια της θάλασσας) και πτερύγια καρχαρία, ήταν εκείνη την εποχή πολύτιμα εξαγωγικά προϊόντα της Ιαπωνίας. Η Κίνα ήταν ο σημαντικότερος εισαγωγέας. Η κινεζική επιθυμία για αλιώτιδες ήταν ακόρεστη και οδήγησε σε εγχώρια έλλειψη και σοβαρά πολιτικά προβλήματα στην Ιαπωνία.

Κατά το έτος 1774 το σογκουνάτο (η φεουδαρχική στρατιωτική κυβέρνηση της Ιαπωνίας) επενέβη στην αλιεία και διακίνηση των αλιώτιδων.  Δημιούργησε ειδικά γραφεία σε περιοχές πλούσιες σε αλιώτιδες για να ενθαρρύνει την αύξηση της παραγωγής και της εξαγωγής της αποξηραμένης τους σάρκας (επίσης ολοθούριων και πτερυγίων καρχαρία). Στόχος της κίνησης αυτής ήταν να μειωθεί η εξαγωγή χαλκού που χρησιμοποιούνταν για την εξισορρόπηση του εμπορίου με την Κίνα εκείνη την εποχή. Αναπόφευκτα, καθορίστηκαν ποσοστώσεις παραγωγής που έπρεπε να τηρηθούν με κάθε κόστος.

Το κόστος αυτού του μέτρου ήταν άυλου χαρακτήρα κυρίως. Ο αλιώτιδες εξαφανίστηκαν από την αγορά και τα τραπέζια των τοπικών ελίτ έμειναν χωρίς αυτό το τρόφιμο-σύμβολο κύρους και ισχύος, γεγονός που προκάλεσε δυσαρέσκεια και αναταραχή. Δεν υπήρχαν πια αλιώτιδες για να προσφέρουν στις γιορτές οι κοινότητες των ψαράδων στους φεουδάρχες τους, τους shoguns, όπως συνηθίζονταν.  Έτσι χάθηκε το ένα τρόφιμο που αντιπροσώπευε την εύρυθμη λειτουργία της κοινωνίας. Δεν υπήρχαν πια αλιώτιδες για να προσφερθούν στους Θεούς όπως ήταν το έθιμο, και οι σχέσεις μεταξύ των αλιευτικών κοινοτήτων και των θεοτήτων τους διακόπηκαν επίσης. Πάνω από όλα, οι ίδιοι οι ψαράδες ήταν δυσαρεστημένοι, αλλά για έναν πιο πρακτικό λόγο. Το κράτος αγόραζε τις  αποξηραμένες αλιώτιδες σε τιμές σημαντικά χαμηλότερες από εκείνες της αγοράς. Αναταραχές και διαμαρτυρίες για την κατάσταση αυτή κράτησαν πολλά χρόνια.

Noshi, οι αποξηραμένες αλιώτιδες

Το noshi ήταν ένα αποξηραμένο προϊόν αλιώτιδας. Υπήρχαν δύο τρόποι παραγωγής noshi. Και στους δύο, η σάρκα αφαιρούνταν αρχικά από το κέλυφος και αλατίζονταν για λίγο. Στη συνέχεια πλένονταν, αχνίζονταν και κόβονταν σε λεπτές λωρίδες. Αν η σάρκα κόβονταν κατά μήκος, παράγονταν το kiri-noshi, αλλά αν κόβονταν σε μακριές λωρίδες, με τον ίδιο τρόπο που καθαρίζουμε ένα μήλο κόβοντας μόνο μια μακριά κορδέλα φλοιού, τότε φτιάχνονταν το naga-noshi. Το naga-noshi  κόβονταν σε τρία μήκη, ανάλογα με το μέγεθος των αλιώτιδων και την ικανότητα του κόφτη. Το μακρύτερο έφτανε σχεδόν ένα μέτρο σε μήκος και αυτό απαιτούσε υψηλή ικανότητα και μακρά μαθητεία. Η κομμένη σάρκα των αλιώτιδων τεντώνονταν και αποξηραίνονταν σε φούρνους ή κάτω από τον ήλιο.

Η διαδικασία της δημιουργίας noshi περιλάμβανε πολλά μυστικά που διατηρούνταν καλά φυλαγμένα από τις οικογένειες που παρήγαγαν noshi. Χαρακτικά του δέκατου όγδοου και του δέκατου ένατου αιώνα δείχνουν παραθαλάσσιες τοποθεσίες διάσπαρτες με τεντωμένα nosh που ξεραίνονται στον ήλιο, με ψαράδες φορτωμένους αλιώτιδες που μόλις έβγαλαν από τη θάλασσα και με γυναίκες και ηλικιωμένους άνδρες σκυμμένους πάνω από χαμηλά τραπέζια να κόβουν επιδέξια λωρίδες noshi!

Στο βιβλίο του Ψαροχώρια στην Τοκουγκάγουα της Ιαπωνίας ο Άρνε Κάλλαντ, Νορβηγός κοινωνικός ανθρωπολόγος με βαθιά γνώση της ιαπωνικής θαλάσσιας κουλτούρας, μας δίνει μια συναρπαστική εικόνα του πως η αλιεία των αλιώτιδων έχει υφανθεί σφιχτά στον πολιτισμό της Ιαπωνίας. Το noshi, η κομμένη, τεντωμένη και αποξηραμένη σάρκα των αλιώτιδων, προσθέτονταν στο παρελθόν σε δώρα και προσφορές στους άρχοντες και τους θεούς, ως συμβολικό και διακοσμητικό στοιχείο. Αυτή η παράδοση της προσφοράς δώρων noshi διατηρείται σήμερα ζωντανή στο σημαντικό ιερό Ishe, ενώ το παραδοσιακό noshi εξακολουθεί να παράγεται μόνο στο νομό Mie.

Για τους περισσότερους σύγχρονους Ιάπωνες, ωστόσο, το noshi έχει χάσει μεγάλο μέρος της αρχικής του σημασίας κι έχει μετατραπεί σε στερεότυπο μοτίβο που γίνεται κατανοητό σαν σχήμα. Σήμερα είναι συνηθισμένο να τυλίγονται επίσημα δώρα με χαρτί που ονομάζεται noshi gami και να χαρίζονται χρηματικά δώρα σε φακέλους που ονομάζονται noshi bukuro. Μια ειδική μορφή στυλιζαρισμένου κόμπου noshi, διακοσμεί τα πάντα, από δωροκάρτες έως κιμονό.

Ama, οι γυναίκες που καταδύονται και ψαρεύουν αλιώτιδες

Το ψάρεμα των αλιώτιδων στην Ιαπωνία (αλλά και στην κοντινή Κορέα) είναι στενά δεμένο με τις θρυλικές ama, τις γυναίκες δύτες, που τις συλλέγουν, μαζί και με άλλους θαλάσσιους πόρους στα κρύα νερά της Θάλασσας της Ιαπωνίας και του Ειρηνικού Ωκεανού. Γυναίκες όλων των ηλικιών, από άπειρα νεαρά κορίτσια έως έμπειρες ηλικιωμένες μητέρες και γιαγιάδες σχημάτιζαν, κι ακόμη το κάνουν, καταδυτικά πληρώματα. Βουτούσαν και συνέλεγαν αλιώτιδες σε βάθη μεγαλύτερα από 10 μέτρα και παρέμεναν στο βυθό αρκετά λεπτά κάθε φορά.

Μέχρι πριν από μερικές δεκαετίες εργάζονταν μόνο  μ’ ένα απλό μαχαίρι και ένα σάκο, κρατώντας την αναπνοή τους και φορώντας ένα απλό πανί γύρω από τη μέση τους. Δένονταν μ’ ένα σχοινί με το οποίο τις τραβούσαν στην επιφάνεια και τη βάρκα που τις περίμενε όταν η δύναμή τους τις εγκατέλειπε και η υποθερμία άπλωνε τα πλοκάμια της. Οι ama σχημάτιζαν (και το κάνουν ακόμη και τώρα) μια σφιχτά δεμένη επαγγελματική και κοινωνική ομάδα. Όταν παντρεύονταν, οι σύζυγοί τους μετακόμισαν μαζί τους, στην οικογένεια και την κοινότητά τους. Το φαινόμενο αυτό έρχονταν σε πλήρη αντίθεση με τα έθιμα της υπόλοιπης Ιαπωνίας (ασκούσαν αυτό που οι ανθρωπολόγοι αποκαλούν μητροτοπική εγκατάσταση του άνδρα συζύγου).

Οι καταδυόμενες ama αποτελούν μια από τις πιο νοσταλγικές και υποβλητικές εικόνες του ιαπωνικού πολιτισμού της θάλασσας και το φαινόμενο αυτό το ανιχνεύουμε πολλούς αιώνες πίσω (δείτε αυτήν την ταινία μικρού μήκους).

Στην ανακτορική ποίηση της περιόδου Χέινα (Heina – 8ος-12ος αι.) η πολιτισμένη ελίτ της ανακτορικής αυλής θεωρούσε τον κόσμο των ama ως μεταφορά για τη ζωή μακριά από τους περιορισμούς της κυρίαρχης πολιτισμένης κοινωνίας. Αυτά τα ποιήματα είναι γεμάτα νοσταλγία για την ομορφιά και την απλότητα της ζωής δίπλα στη θάλασσα. Μόνο η διορατική ματιά μιας ποιήτριας, της Σέι Σόναγκον (Sei Shōnagon) τον 10ο αιώνα, είδε τις δυσκολίες της ζωής των γυναικών ama.

Στη σύγχρονη εθνογραφία του εικοστού αιώνα διατηρήθηκε η ρομαντική ματιά στον κόσμο των ama  και  το φεμινιστικό κίνημα είδε σ’ αυτές ένα πρότυπο κοινοτήτων χειραφετημένων γυναικών. Οι καταδυόμενες  ama θεωρήθηκαν ανεξάρτητες, ισχυρές γυναίκες, εξαίρεση  στην κυρίαρχη πατριαρχική ιαπωνική κοινωνία. Η ρομαντική προσέγγιση στις ζωές των ama συνεχίζεται ακόμη και σήμερα (δείτε για παράδειγμα αυτή την ανάρτηση). Όποια κι αν είναι η αλήθεια για τις καταδυόμενες γυναίκες οι αλιώτιδες βρίσκονται στο επίκεντρο του κόσμου τους.

Τα μυστικά των Μινωικών κοχυλιών

Μερικές χιλιετίες νωρίτερα και πολύ μακριά από την Ιαπωνία, τόσο γεωγραφικά όσο και πολιτιστικά, στο Αιγαίο Πέλαγος, κάποιοι άλλοι ψαράδες που βουτούσαν στα ζεστά νερά της Μεσογείου ανέσυραν κι αυτοί θησαυρούς της θάλασσας. Οι Μινωίτες της δεύτερης χιλιετίας π.Χ.  που κατοικούσαν στο νησί της Κρήτης, ήταν σίγουρα θαλασσινοί! Το ισχυρό ναυτικό τους όργωνε στις θάλασσες και τους χάριζε πλούτο και δύναμη. Μερικοί από αυτούς τους ανθρώπους της θάλασσας ήταν ψαράδες.

Οστά ψαριών και όστρακα όλων των ειδών βρίσκονται σε παράκτιες αρχαιολογικές ανασκαφές Μινωικών πόλεων και χωριών αλλά και στην ενδοχώρα. Αυτά τα ταπεινά ευρήματα αφηγούνται την ιστορία της αλιείας. Οι Μινωίτες ψαράδες δεν ήταν πολύ περιπετειώδεις. Εστίαζαν τη δράση τους κυρίως τα ρηχά νερά κοντά στην ακτή. Οι περισσότεροι άνθρωποι έτρωγαν τα μικρά, ταπεινά ψαράκια που πιάνονταν στα ρηχά και τα μαλάκια που αποσπούνταν από τους βράχους της ακτής, εκεί που σπάει το κύμα. Οι μεγαλύτεροι, εντυπωσιακοί κάτοικοι των βυθών πιάνονταν και καταναλώνονταν φυσικά αλλά όχι τόσο συχνά και όχι από όλους.

Η αλιεία αυτού του είδους δεν ήταν αρκετά σημαντική ή προσοδοφόρα για να την ελέγχουν τα ανάκτορα, η κεντρική εξουσία της εποχής, όπως έκαναν με τα αιγοπρόβατα και τα προϊόντα τους, ή με το κρασί και τα σιτηρά.  Ορισμένα θαλάσσια μαλάκια που παράγουν την περίφημη, σπάνια και πολύτιμη πορφυρή βαφή αποτελούν εξαίρεση, αλλά σ’ αυτό το θέμα θα αφιερώσουμε άλλη ανάρτηση.

Η μινωική τέχνη, πλούσια και νατουραλιστική, μας δίνει μια διαφορετική εικόνα και αλλάζει την οπτική μας. Τα κύματα της θάλασσας, οι βράχοι στο βυθό και τα αναριγούντα φύκια, τα ψάρια, τα χταπόδια και τα κοχύλια επιλέχτηκαν ως διακοσμητικά μοτίβα για κεραμικά αγγεία, τοιχογραφίες σε ανάκτορα, κοσμήματα και διοικητικά αντικείμενα όπως οι σφραγίδες.

Οι ψαράδες καταδύονταν και συνέλλεγαν κοχύλια ιδιαίτερης σημασίας που στη συνέχεια χρησιμοποιούνταν στη λατρεία, στη βιοτεχνία και στην καθημερινή ζωή. Τους τρόπους χρήσης τους δεν τους αντιλαμβανόμαστε πλήρως. Για να κατανοήσουμε τη χρήση και τη σημασία τους εξετάζουμε συνήθως τα σημεία εύρεσης και τα αντικείμενα που βρίσκουμε μαζί τους, αλλά και τον τρόπο που αναπαριστάνονταν στην τέχνη. Ο Μινωικός κόσμος δεν μας άφησε γραπτά αρχεία για να εξηγήσει τέτοια πράγματα.

Τρίτωνες οι πολυμοφρικοί

Οι τρίτωνες, μαλάκια του γένους Charonia, είναι τέτοια κοχύλια, που άφησαν έντονο το αποτύπωμά τους στο χρόνο. Γνωστοί και ως μπουρούδες, είναι από τα μεγαλύτερα μεσογειακά θαλάσσια μαλάκια. Φαίνεται ότι είχαν υψηλή πολιτιστική σημασία για τους Μινωίτες. Δύτες έφερναν στην επιφάνεια μικρούς και μεγάλους τρίτωνες. Ορισμένες αλιευτικές κοινότητες εστίαζαν στην αλίευσή τους. Εξειδικευμένα εργαστήρια μετέτρεπαν τους τρίτωνες σε εργαλεία (π.χ. αγγεία για υγρά όπως ελαιόλαδο ή κρασί ή κουτάλες για οικιακή και εργαστηριακή χρήση). Τρομπέτες (μπουρούδες) φτιάχνονταν απ’ αυτούς, ίσως για χρήση σε τελετές. Σε ορισμένες περιπτώσεις, οι πραγματικοί τρίτωνες βάφονταν με ζώνες σκούρου χρώματος, ως έναν τρόπο καλλιτεχνικής βελτίωσης της ίδιας της φύσης. Τα όστρακα των τριτώνων θάβονταν κάτω από τα πατώματα των νεόδμητων σπιτιών για προστασία και χρησιμοποιούνταν ως ρυτά, τελετουργικά δοχεία με οπή απορροής, στη λατρεία.

Οι τρίτωνες ήταν τόσο φορτισμένοι με νοήματα, που το μοτίβο τους διακοσμούσε πολυτελή κεραμικά αγγεία, του λεγόμενου «θαλάσσιου ρυθμού» και ομοιώματά τους κατασκευάζονταν από άλλα υλικά όπως η φαγεντιανή, ο πηλός και η πέτρα.

Ένα πολύτιμο, λίθινο ρυτό από τα Μάλια που βρέθηκε στους χώρους του ανακτόρου. Ήταν κατασκευασμένο από τεχνίτες υψηλού επιπέδου. Επιπλέον χαράχτηκε με λατρευτικές σκηνές. Προφανώς οι τρίτωνες ήταν φορτισμένοι με κάποιο βαθύ θρησκευτικό νόημα.

Ένας τρίτωνας σκαλισμένος σε πράσινο σερπεντενίτη βρέθηκε στο Ανάκτορο των Μαλίων και χρονολογείται τον 16^ο αιώνα π.Χ. Είναι επιπλέον σκαλισμένος με δαίμονες σε θυσιαστήρια σκηνή. (https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Rhyton,_triton-shape,_drawing_of_engraving,_Malia,_1550-1500_BC,_AM_Ag._Nikolaos,_0501254P.jpg)

Απρόβλεπτες αντηχήσεις

Η εικόνα των μινωικών κοχυλιών, όπως προκύπτει από την έρευνα δείχνει ότι αυτά και άλλα θαλάσσια πλάσματα ήταν σημαντικά για τη Μινωική κοινωνία. Το πόσο σημαντικά ήταν, όμως μετά βίας το κατανοούμε. Η ιστορία των αλιώτιδων στην Ιαπωνία με τις μυριάδες διασυνδέσεις τους με όλες τις πτυχές της ζωής είναι διδακτική. Οι αλιώτιδες επηρέασαν την τοπική και διεθνή οικονομία, τις πολιτικές εξελίξεις, την ποίηση και την τέχνη. Διαμόρφωσαν επίσης και την δομή της κοινωνίας και τον τρόπο που οι ψαράδες προσδιόριζαν την ταυτότητά τους και τη θέση τους στον κόσμο. Από αυτό το πλούσιο κόσμο πρακτικών, σχέσεων και ιδεών, λίγα στοιχεία μόνο θα ήταν γνωστά αν δεν σώζονταν οι γραπτές πηγές των πρόσφατων αιώνων. Μπορούμε να φανταστούμε ότι τα μινωικά κοχύλια εμπλέκονταν με παρόμοιο τρόπο στον ιστό της απτής και άυλης μινωικής ζωής. Μελλοντική έρευνα μπορεί να μας δείξει πώς !!!

Θέλετε να μάθετε περισσότερα; Έχουμε προτάσεις!