Ταξίδια και ψαροφαγία: από τον Αρχέστρατο στον Ιμπν Μπαττούτα

Δήμητρα Μυλωνά και Ρωξάνη Μαργαρίτη.

Αυτές τις μέρες δεν μπορούμε να ταξιδέψουμε πολύ, αλλά έχουμε τις ταξιδιωτικές εκπομπές (κυρίως παλιότερες!) να μας θυμίζουν τις ευκαιρίες και τις απολαύσεις που προσφέρουν τα ταξίδια. Το φαγητό είναι βασικό στοιχείο της ταξιδιωτικής εμπειρίας και της γνωριμίας με άλλους πολιτισμούς.

Ταξίδια δια θαλάσσης παλιότερων εποχών μας έχουν αφήσει μερικές από τις πιο ζωντανές περιγραφές της ζωής και του πολιτισμού παράκτιων περιοχών. Η κατανάλωση ψαριών σ’ εκείνες τις περιηγήσεις ήταν αναπόφευκτη, κάτι που οι ταξιδιώτες παρατηρούσαν, κατέγραφαν και απολάμβαναν οι ίδιοι. 

Η πρώτη κοινή μας ανάρτηση αναφέρεται σε δυο τέτοιους ταξιδιώτες, που έγραψαν για τις ψαροφαγικές τους εμπειρίες  στα ταξίδια τους, τον Αρχέστρατο και τον Ιμπν Μπαττούτα.  Με διαφορετικές καταβολές, σε διαφορετικές εποχές, ταξιδεύοντας σε διαφορετικές θάλασσες, μοιράζονται ωστόσο αρκετά για να είναι χρήσιμη η από κοινού γνωριμία μαζί τους. Οποιεσδήποτε ομοιότητες με τις σύγχρονες ταξιδιωτικές/μαγειρικές εκπομπές δεν είναι τυχαίες!

Ο Αρχέστρατος από τη Γέλα και η τρέλα για πολυτελή φαγητά

Ο Αρχέστρατος, έζησε στη Γέλα της Σικελίας και είναι γνωστός για το περίφημο ποίημά του με τίτλο «Ηδυπάθεια». Το έγραψε τον 4ο αιώνα π.Χ. και ήταν ένα ασυνήθιστο ποίημα εκείνη την εποχή. Ο Αρχέστρατος επέλεξε να γράψει με ένα ψευδό-επικό ύφος, πολύ εκτός μόδας στην εποχή του. Αντέγραψε το στυλ του Ομήρου και του Ησίοδου, αλλά αντί για τρομερά ηρωικά κατορθώματα ή τον ενάρετο μόχθο των  ανδρών στα αγροκτήματά τους, ο Αρχέστρατος μίλησε για λιμάνια και για τις γαστρονομικές απολαύσεις που προσέφεραν στον εκλεπτυσμένο ταξιδιώτη. Μίλησε κυρίως για ψάρια και άλλα θαλασσινά, και όχι για καθημερινά τρόφιμα όπως οι φακές και τα ρεβίθια. Έγραψε για πολυτελή, διακεκριμένα φαγητά.

Η επιλογή του θέματος δεν ήταν παράξενη. Μέχρι τον 4ο αιώνα π.Χ.  η Σικελία είχε αναπτύξει μια φημισμένη υψηλή κουζίνα, με θρυλικούς μάγειρες και βιβλία μαγειρικής. Η υπερβολή και ο πλούτος των γευμάτων της Σικελίας ήταν το θέμα της συζήτησης σε όλο τον πολιτισμένο κόσμο, στέλνοντας κύματα αγανάκτησης σε πολλούς μορφωμένους κύκλους, όπως οι Αθηναίοι διανοητές. Εκείνη την εποχή λογοτεχνικά έργα σαν αυτό δεν μελετούνταν στην ηρεμία μίας βιβλιοθήκης. Διαβάζονταν δυνατά και αναλύονταν στο συμπόσιο, μετά το φαγητό, ενώ οι συμποσιαστές έπιναν κρασί και τσιμπολογούσαν γλυκά ή αλμυρά μεζεδάκια, τα λεγόμενα τρωγάλια. Στα ίδια συμπόσια διαβάζονταν και πιο σοβαρά έργα, αλλά όταν το κρασί έρρεε και η διάθεση ανέβαινε, δεν ήταν ώρα για σοβαρές φιλοσοφικές αναλύσεις! Αντ’ αυτού, τα ταξίδια, το υπέροχο φαγητό και η προκλητική γλώσσα, όπως αυτή του Αρχέστρατου, ήταν πιθανώς πιο κατάλληλα θέματα.

«Ηδυπάθεια»

Ο Αρχέστρατος δεν μιλούσε μόνο για μακρινά μέρη και γαστρονομικές εμπειρίες, αλλά παρότρυνε, κατά κάποιον τρόπο, τους αναγνώστες να αγνοήσουν τις διδασκαλίες περί μετριοπάθειας, που βρισκόταν στον πυρήνα του ελληνικού τρόπου σκέψης, και να αφεθούν σε μια πολυτελή ζωή χωρίς όρια!  Αναφέρει για παράδειγμα, ότι στο νησί της Ρόδου θα μπορούσε κανείς να βρει έναν απίστευτα νόστιμο καρχαρία (Alopias vulpinus). Είναι τόσο νόστιμος που αν οι ιχθυοπώλες αρνηθούν να τον πουλήσουν, οι επίδοξοι αγοραστές έπρεπε να μη διστάσουν, να τον κλέψουν και να τον φάνε. Κανένας κανόνας δεν πρέπει να εμποδίζει τον ειδήμονα ψαροφάγο να τον δοκιμάσει!

Ο Αρχέστρατος έτρωγε καθώς ταξίδευε κατά μήκος των ακτών της Ιταλίας, του Αιγαίου και της Μαύρης Θάλασσας και είχε να δώσει συμβουλές σε όσους επισκέπτονται τα ίδια λιμάνια. Κατά τη γνώμη του στο Ρήγιο της Καλαυρείας μπορούσε να βρει κανείς τα καλύτερα χέλια, αλλά και στον ποταμό Στρυμόνα και στη λίμνη Κωπαΐδα, όπου ήταν νόστιμα και ιδιαίτερα μεγάλα και παχιά. Στην Αμβρακία και στην Πέλλα οι χρωμίδες (δεν ξέρουμε σε ποια ψάρια αναφέρεται το όνομα) ήταν εξαιρετικές, ιδιαίτερα το καλοκαίρι όταν ήταν λιπαρές. Ειδικά στην Αμβρακία, λέει ο Αρχέστρατος, αξίζει να ψάξει ο ταξιδιώτης να βρει τον μυστηριώδη (άγνωστο σε μας) κάπρο. Οι σκάροι και τα χειμωνιάτικα μπαρμπούνια ήταν εξαιρετικά στην Έφεσο ενώ η Σικυώνα διακρίνονταν για τα μουγγριά της. Τα μικρά ψάρια ήταν γενικά αξιοθρήνητα με μία, ή μάλλον δύο, εξαιρέσεις: τα μικρά ψαράκια του Φαληρικού όρμου άξιζε πραγματικά να τα φάει κανείς, ξεροτηγανισμένα, καυτά από το τηγάνι. Και το ροδιακό ψαράκι ήταν επίσης καλό. Αλλά ο επισκέπτης της Ρόδου θα μπορούσε να δοκιμάσει εκεί κι ένα μάλλον ασυνήθιστο θαλασσινό πιάτο: τηγανητές θαλάσσιες ανεμώνες (στο Βόλο σήμερα λέγονται κολλιτσιάνοι και τρώγονται τηγανητοί). Το Δίον, εκείνη την εποχή πολύ πιο κοντά στη θάλασσα, όπως και η Πέλλα, ήταν διάσημο για το καλαμάρι του, η λίμνη Βόλβη για του κέφαλους και τα λαβράκια της,  η Τορώνη για την κοιλιά του καρχαρία και η Όλυνθος για το κεφάλι του γλαύκου (πρόκειται μάλλον για το γοφάρι). Ορισμένα μέρη ήταν φημισμένα για τον τόνο τους. Η Σικελία ήταν ένα απ αυτά και το Βυζάντιο το ίδιο,  ιδιαίτερα ένα ειδικό προϊόν που ονομάζονταν «ωραίον».

Αυτά που περιέγραψε ο Αρχέστρατος με τον ιδιόρρυθμο τρόπο του ήταν πράγματα που ήξεραν οι άνθρωποι της εποχής τους. Ο κατάλογος των θαλασσινών με γεωγραφική ονομασία προέλευσης ήταν σε μεγάλο βαθμό κοινή γνώση μεταξύ των συμποσιαστών που διάβαζαν το ποίημά του. Κάποια απ’ αυτά μπορεί να είχαν βρεθεί ήδη στο τραπέζι του συμποσίου. Ο τόνος από τη Σικελία και το Βυζάντιο και τα χέλια από τον Στρυμόνα και την Κωπαΐδα, για παράδειγμα, έφταναν στις αγορές του Ελληνικού κόσμου και απόηχοι της φήμης όλων των άλλων λιμανιών που αναφέρονται στην “Ηδυπάθεια” βρίσκονται στα έργα και  άλλων συγγραφέων.

Ο Ιμπν Μπαττούτα και τα ταξιδιωτικά του απομνημονεύματα στον Ισλαμικό κόσμο

Εκ πρώτης όψης, τα ταξίδια και οι ευαισθησίες του Ibn Battuta τον διαφοροποιούν ριζικά από τον Αρχέστρατο. Το 1325 ξεκίνησε από την ιδιαίτερη πατρίδα του, την Ταγγέρη, με σκοπό να πραγματοποιήσει το ιερό προσκύνημα στη Μέκκα και να «αναζητήσει τη γνώση». Αυτός ήταν την εποχή εκείνη ένας αξιέπαινος πνευματικός στόχος βασισμένος στη διάσημη ρήση (χαντίθ) του Προφήτη Μωάμεθ «ταξίδεψε αναζητώντας την γνώση ακόμη κι αν χρειαστεί να φτάσεις στην Κίνα».

Αν και η Μέκκα ήταν ο δηλωμένος προορισμός του, ο Ιμπν Μπαττούτα κατέληξε να ταξιδεύει για 25 χρόνια περίπου και επισκέφτηκε σχεδόν κάθε γωνιά του ισλαμικού κόσμου και αρκετούς επιπλέον τόπους έξω από αυτόν, από το Μαρόκο έως την Κίνα, και από τις στέπες της Κεντρικής Ασίας έως την υποσαχάρια Αφρική. Τα ταξιδιωτικά του απομνημονεύματα είναι το κορυφαίο παράδειγμα αραβικής ταξιδιωτικής λογοτεχνίας του Μεσαίωνα. Το κύριο μέλημά του ήταν να αναδείξει και να εξάρει την εμβέλεια και την ποικιλομορφία του ισλαμικού πολιτισμού. Επιπλέον, σε αντίθεση με τον Αρχέστρατο και θέλοντας να κάνει επίδειξη των νομικών του γνώσεων, συχνά εστιάζει στις παραβατικές συμπεριφορές ατόμων και ομάδων που συναντά στα ταξίδια του. Με την ταυτότητα του λόγιου Μουσουλμάνου, στη διήγηση του παρουσιάζει τον εαυτό του ως θεσμοφύλακα, που με απερίφραστο και δεικτικό τρόπο καλούσε οικοδεσπότες και συνταξιδιώτες του να ακολουθήσουν τελετουργικούς, ηθικούς και νομικούς κανόνες – φυσικά όπως τους ερμήνευε ο ίδιος!

Ωστόσο το έργο του, με τον μακρόσυρτο τίτλο  Δώρο Για Όσους Εξετάζουν τα Παράξενα των Πόλεων και τα Αξιοθαύμαστα των Ταξιδιών, όπως και η Ηδυπάθεια του Αρχέστρατου, προοριζόταν να διδάξει και να ψυχαγωγήσει συνάμα. Ο Ibn Battuta δεν έκρυβε ότι εκτιμούσε τις επίγειες χαρές της ζωής όπως το σεξ, τα πολυτελή ρούχα, και το καλό φαγητό! Χωρίς να παραβαίνει τους κανόνες της θρησκείας που τόσο τον απασχολούσαν, απολάμβανε τα υλικά αγαθά που του προσφέρονταν στις περιπλανήσεις του όπως σαφώς περιγράφει στο κείμενο του. Είναι αξιοσημείωτη η προσοχή που δίνει στην ψαροφαγία καθώς και στις αλιευτικές πρακτικές. 

Οι περιγραφές του είναι πολύ χρήσιμες. Θα μπορούσαμε να υποθέσουμε βέβαια ότι τα ψάρια και τα θαλασσινά ήταν σημαντικό στοιχείο της διατροφής των ανθρώπων στους παράκτιους και νησιωτικούς τόπους που επισκέφτηκε. Άμεσες περιγραφές ψαροφαγίας και των αλιευτικών πρακτικών, ωστόσο,  σπανίζουν στις πρωτογενείς πηγές της εποχής (περισσότερα πάνω σε αυτό το θέμα σε μελλοντικές αναρτήσεις!).

Το Αιγυπτιακό μπούρι, το Αραβο-Περσικό σιρ μάχι και άλλες ψαρο-απολαύσεις!

Αν και τέκνο ναυτικής πόλης των ακτών του δυτικού ισλαμικού κόσμου, ο Ιμπν Μπαττούτα ήταν σαφώς στεριανός που δεν είχε ποτέ ταξιδέψει δια θαλάσσης πριν ξεκινήσει το μακρύ ταξίδι του. Αυτός ο συνδυασμός επίγνωσης  και απειρίας ίσως εξηγεί το ενδιαφέρον που δείχνει για τα ψάρια και την αλιεία στις περιοχές που επισκέπτεται.

Τα πρώτα ιχθυολογικά του σχόλια αφορούν στα ψάρια του Δέλτα του Νείλου, τα οποία αναφέρει ως χαρακτηριστικά προϊόντα της περιοχής, μαζί με τις νοστιμιές από βουβαλίσιο γάλα, τα παχιά πουλερικά, τα άφθονα αιγοπρόβατα, τις μπανάνες και τα άλλα φρούτα. Το είδος ψαριού που ξεχωρίζει είναι το μπούρι, ο Αιγυπτιακός κέφαλος που εκτιμούνταν και εκτός Αιγυπτιακών συνόρων αλλά και διαχρονικά:  Ο Ιμπν Μπαττούτα μιλάει για εξαγωγές στο Κάιρο αλλά και στη Συρία και την Ανατολία. Στο διαδίκτυο κυκλοφορούν πολλά βίντεο για το φασίχ μπούρι , την σιτεμένη και παστή ποικιλία που είναι πολύ δημοφιλής στην Αίγυπτο σήμερα.  Μπουρί είναι επίσης το όνομα που δίνει ο Ιμπν Μπαττούτα σε ένα άλλο ψάρι που είδε να ψαρεύεται στις Αφρικάνικές ακτές της Ερυθράς Θάλασσας, σε ένα επίνειο που ονομάζει Ρας Ντουγουέιρ. Από εκεί αναφέρει το αλιευτικό «θαύμα» που δεν πρέπει να είναι τίποτα άλλο από ένα είδος μπέντουλου: κατά τη διάρκεια της παλίρροιας, μας λέει, οι ντόπιοι χρησιμοποιούν ένα «κομμάτι υφάσματος που δένουν από τις άκρες του», και μ᾽ αυτόν τον τρόπο πιάνουν πλήθος ψαριών που έπειτα ψήνουν- προφανώς για να τα προσφέρουν σε πεινασμένους ταξιδιώτες σαν τον ίδιο!

Ταξιδεύοντας πιο μακριά κατά μήκος των ακτών του Ινδικού Ωκεανού, ο Ιμπν Μπαττούτα δεν χάνει το ενδιαφέρον του για τα ψάρια και το ψάρεμα. Η αφήγησή του επισημαίνει διάφορα είδη ψαριών, όπως το λούχαμ (καρχαρίας) και ένα ιδιαίτερα εκλεκτό είδος που ονομάζει σιρ μαχί (μεταφράζεται κυριολεκτικά ως λιονταρόψαρο, δεν πρόκειται όμως για το γνωστό δηλητηριώδες είδος).  Το σιρ μαχί, λέει ο Ιμπν Μπαττούτα, του θυμίζει ένα είδος του Ατλαντικού που τρώγεται στην πατρίδα του, το ταζάρτ(σκουμπρί ή τόνος). Επισημαίνει επίσης τοπικές γαστρονομικές ιδιαιτερότητες, όπως τον συνδυασμό ψαριών με χουρμάδες που συναντά και ως καραβίσιο γεύμα και ως έδεσμα εκλεκτό για τους άρχοντες του νησιού Τζάρουν (το Νέο Χορμούζ στα ομώνυμα στενά) Στο νησί αυτό, παρεμπιπτόντως, περιγράφει ένα αλλόκοτο τοπικό μνημείο που αποτελείται από το κρανίο ενός γιγαντιαίου ψαριού – μάλλον κάποιας φάλαινας!  Όλα αυτά θυμίζουν τόσο τις στερεοτυπικές περιγραφές των αρχαίων Ιχθυοφάγων όσο και εθνογραφικά στοιχεία από το Nantucket ή το New Bedford του Χέρμαν Μέλβιλ!

Ισλάμ και θάλασσα

Η εκτίμηση του Ιμπν Μπαττούτα για τα ψάρια έχει πάντως κάποια όρια. Στο παζάρι της Ζάιλα στη βόρεια Σομαλία ανατριχιάζει με τη μυρωδιά των ψαριών (ίσως επειδή συνδυάζεται με εκείνη του αίματος της καμήλας!). Στο Ντοφάρ, η μύτη του προσβάλλεται ξανά αυτή τη φορά γιατί οι ντόπιοι ξεραίνουν σαρδέλα για να την χρησιμοποιήσουν ως ζωοτροφή. Πιο σοβαρό πρόβλημα, ωστόσο, είναι η ηθικά μεμπτή κατανάλωση πουλιών της θάλασσας που δεν έχουν σφαχτεί σύμφωνα με τους θρησκευτικούς κανόνες. Είχε παρακολουθήσει αυτήν την παράνομη πρακτική εν πλω, κατά μήκος των ακτών του Ομάν. Δεν δίστασε να αναφέρει την αποστροφή του σε ένα συνταξιδιώτη του που συμμετέχει στο γεύμα, αποδοκιμάζοντάς τον για την διατροφική του παράβαση! Ενώ είναι ίσως κρίμα που ο Ιμπν Μπαττούτα έφερε τους συνταξιδιώτες του σε τόσο άβολη θέση,  εμείς σήμερα είμαστε ευγνώμονες για αυτή τη μαρτυρία που επιβεβαιώνει την κατανάλωση θαλάσσιων πτηνών κατά μήκος των αραβικών ακτών τον 14ο αιώνα! Τα λεγόμενά του συμπίπτουν με εκείνα ενός άλλου συναρπαστικού (αν όχι λιγότερο επικριτικού!) Μουσουλμάνου ταξιδιώτη: έναν αιώνα νωρίτερα, ο Ιμπν αλ-Μουτζάγουιρ χρησιμοποιεί την Κορανική λέξη σάλγουα (το μάννα) για να περιγράψει το πως οι νησιώτες των Φαρασάν γλεντούσαν τρώγοντας τα άφθονα θαλάσσια πτηνά που προσγειώνονταν καθημερινά στις ακτές τους, στη νότια Ερυθρά Θάλασσα.

Ένα ακόμα παράδειγμα του μοτίβου «σπείρα ψαριών» στο εσωτερικό ορειχάλκινης λεκάνης, αυτή τη φορά από την Αίγυπτο.  Στην εγχάρακτη αραβική επιγραφή που καλύπτει τα εξωτερικά τοιχώματα του αγγείου μνημονεύεται ο περίφημος Μαμελούκος σουλτάνος Μοχάμεντ μπιν Καλαούν (1299–1341), τον οποίο παινεύει ο Ιμπν Μπαττούτα κατά την επίσκεψή του στην Αίγυπτο!  Newark Museum of Art, 1941.954.  (Wondrous Worlds Exhibition, Ρωξάνη Μαργαρίτη)

Το Κοράνι, που ο Ιμπν Μπαττούτα ήξερε καλά, διδάσκει ότι η θάλασσα και τα αγαθά της αποτελούν δώρο του Θεού. Αυτή η ιδέα σαφώς διαμόρφωσε την προσωπική του εμπειρία και τον τρόπο που έβλεπε τα πράγματα στα ταξίδια του. Κατά την επίσκεψή του σε ένα μουσουλμανικό ερημητήριο κοντά στο Αμπαντάν, αναφέρει άλλο ένα αλιευτικό θαύμα, αυτή τη φορά με μια σαφώς υπερφυσική διάσταση: ένας ασκητής-άγιος που ζει στην ενδοχώρα κατεβαίνει στην ακτή για ψάρεμα και τα δίχτυα του γεμίζουν κάθε φορά με ψάρια για ένα μήνα. Όταν αυτός ο δάσκαλος ευνοεί τον ταξιδιώτη μας, προσφέροντάς του ένα νόστιμο φρέσκο ​​ψάρι, ο Ιμπν Μπαττούτα ενθουσιάζεται.  Η πνευματική ακτινοβολία του ερημίτη, αλλά προφανώς και η θεϊκή γεύση «του νοστιμότερου ψαριού που  δοκίμασα ποτέ!», τον κάνει προς στιγμή να σκεφτεί ότι θα μπορούσε να μείνει εκεί για πάντα…  Ευτυχώς δεν έμεινε και συνέχισε το ταξίδι και τις διηγήσεις του!

Θέλετε να μάθετε περισσότερα; Έχουμε προτάσεις!

Θέλετε να σχολιάσετε; Η λειτουργία αυτή δεν λειτουργεί ακόμη κανονικά, αλλά μπορείτε να στείλετε τα σχόλιά σας στο archivesofthesea@gmail.com