Τρόμος στο βυθό: ανθρωποφάγα θαλάσσια όντα και η ανθρώπινη φαντασία

Δήμητρα Μυλωνά και Ρωξάνη Μαργαρίτη.

Ένας κωμικός χαρακτήρας στο έργο του Άλεξι «Ελληνίς» στα τέλη του 4ου αι. π.Χ. το λέει ξεκάθαρα: «Ζωντανά ή νεκρά, τα ψάρια πολεμούν μαζί μας, γιατί όποιος πέσει στη θάλασσα θα φαγωθεί. Ακόμη κι όταν είναι νεκρά (τα ψάρια), τρώνε τα πλούτη μας, μας κοστίζουν την περιουσία μας και όποιος πληρώσει το τίμημα τους καταλήγει απευθείας στη ζητιανιά»!

To σχόλιο στόχευε κυρίως να διακωμωδήσει τις εξωφρενικές τιμές των ψαριών στην αθηναϊκή ψαραγορά, αλλά εκφράζει επίσης μία βασική ιδέα: τα ψάρια είναι επικίνδυνα με πολλούς διαφορετικούς τρόπους. Το να σε καταβροχθίσουν τα ψάρια είναι ο εφιάλτης του ναυτικού! Αυτό δεν ήταν βέβαια μια νέα φοβία εκείνης της εποχής. Τα ανθρωποφάγα θαλάσσια πλάσματα πρέπει να στοίχειωναν τα όνειρα των ναυτικών από την αυγή των θαλασσινών ταξιδιών.

Σήμερα υπάρχει μια αξιοσημείωτη έξαρση ειδήσεων σχετικά με επιθέσεις θαλάσσιων ζώων εναντίων ανθρώπων. Τα ίδια τα περιστατικά είναι αξιοπερίεργα, αλλά εξίσου ενδιαφέρουσες είναι οι εξηγήσεις που δίνονται. Διαβάζοντάς τες αναλογιστήκαμε ότι οι κίνδυνοι της θάλασσας ασκούν μια παράξενη, βαθιά ριζωμένη και διαπολιτισμική γοητεία! Τα πλάσματα που θεωρούνται τα πιο απειλητικά έχουν περιγραφεί στην τέχνη και στην λογοτεχνία με ζωηρά χρώματα, και πολλές φορές υπερβατικά. Αυτές οι περιγραφές καλύπτουν το φάσμα μεταξύ της τέχνης και της επιστήμης, του πραγματικού και του φανταστικού. Τι μπορεί να μας πει ο ισολογισμός μεταξύ μύθου και πραγματικότητας, μεταξύ των δεδομένων της υδροβιολογίας και της μυθοπλασίας που εμπνέει το υγρό στοιχείο, για τη σχέση του ανθρώπου με τη θάλασσα; Σε αυτήν την ανάρτηση, παρουσιάζουμε μερικές ιδιαίτερα πικάντικες ιστορίες επικίνδυνων θαλάσσιων πλασμάτων από τον κόσμο της Μεσογείου και του Ινδικού Ωκεανού. Ως συνήθως, στόχος μας είναι να συμμετέχουμε στην εξελισσόμενη συζήτηση που έχουν εμπνεύσει τα πρόσφατα γεγονότα.

Ψάρια που καταβροχθίζουν ανθρώπους: η πραγματικότητα και το φανταστικό

Το 1950 ανασκάφθηκε η εκτενής νεκρόπολη της παλαιότερης ελληνικής αποικίας στη δυτικής Ιταλία, στις θρυλικές Πιθηκούσσες. Πρόκειται για αποικία των Ευβοέων σε αυτό που είναι σήμερα ένας πολυσύχναστος τουριστικός προορισμός, το μικρό νησί της Ίσκιας στον κόλπο της Νάπολης. Κάποια στιγμή γύρω στο 750-700/650 π.Χ., ένας κρατήρας φτιάχτηκε σε ένα τοπικό εργαστήρι και κατέληξε ως νεκρική προσφορά  σε έναν τάφο. Ο κρατήρας είναι ένα μεγάλο ανοιχτό δοχείο για την ανάμειξη κρασιού με νερό στα συμπόσια, τις συνεστιάσεις της αρχαιότητας που συζητήθηκαν σε προηγούμενη ανάρτηση των Αρχείων της Θάλασσας. Αυτό το αγγείο διακοσμήθηκε με μοναδικό τρόπο παρότι ακολουθούσε τις καλλιτεχνικές συμβάσεις της Γεωμετρικής τέχνης της εποχής. 

Η σκηνή που εικονίζεται στον κρατήρα των Πιθηκουσσών είναι σπαραξικάρδια! Ένα πλοίο έχει ανατραπεί και βυθίζεται αύτανδρο. Ένα απειλητικό κοπάδι ψαριών περιτριγυρίζει το ναυάγιο και τους πνιγμένους ναυτικούς, έτοιμα για γλέντι. Το μεγαλύτερο ψάρι ήδη καταβροχθίζει το κεφάλι ενός ανθρώπου ενώ ένας δεύτερος ναυτικός έχει χάσει το πάνω μέρος του σώματός του. Ιστορίες για μακρινά θαλάσσια ταξίδια, ναυάγια και ναυτικούς που κατασπαράχτηκαν από ψάρια εντάσσονταν ίσως στις ιδρυτικές  παραδόσεις της αποικίας και ήταν θέμα κατάλληλο για συμποτικές συζητήσεις. Αυτός ο κρατήρας αφηγείται την ιστορία των ανθρωποφάγων ψαριών με εικόνες αντί για λέξεις.

Ο John Papadopoulos και η Deborah Ruscillo ερεύνησαν το θέμα του πιο εμβληματικού ανθρωποφάγου θαλάσσιου πλάσματος, του διαβόητου, τρομακτικού και καταπληκτικού κήτους! Εξετάζοντας την αρχαία ελληνική λογοτεχνία και ακόμη και τη σύγχρονη τραγουδοποιία για τους κινδύνους που ελλοχεύουν στα βάθη, κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι «τα νερά της θάλασσας δεν ήταν κατάλληλα για ξέγνοιαστο κολύμπι, εκτός κι αν ήταν πολύ ρηχά». Αυτή η ιδέα, του κήτους που καταπίνει ένα ανθρώπινο σώμα ολόκληρο, έχει έντονη απήχηση σε όλη την αρχαιότητα και τον Μεσαίωνα. Πάρτε για παράδειγμα τον Ιωνά/Jonah/Yunus, τον οποίο θα συζητήσουμε παρακάτω!

Προχωρώντας από τη Μεσόγειο στον Ινδικό Ωκεανό, ας προσπαθήσουμε να συνδέσουμε συνειρμικά τη λογοτεχνική εικόνα των ανθρωποφάγων ψαριών στην αρχαία Ελλάδα με τον νηφάλιο υπολογισμό της έκβασης ενός ναυαγίου έτσι όπως διατηρείται σε ένα νομικό έγγραφο από το μεσαιωνικό Κάιρο.

Μάρτυρες και εμπειρογνώμονες της ναυτιλίας κλήθηκαν να αξιολογήσουν την πιθανότητα επιζώντων μετά από ένα μυστηριώδες ναυάγιο ενός πλοίου, σε συγκεκριμένο σημείο κατά μήκος της διαδρομής από το Άντεν προς την Ινδία, κάπου έξω από τις ακτές της Νότιας Αραβίας. Η μαρτυρία των ειδικών υποδηλώνει ότι δεν υπήρχε ελπίδα επιβίωσης κανενός από τους ανθρώπους στο άτυχο σκάφος, λόγω «της αγριότητας της θάλασσας εκείνη την εποχή του χρόνου», «της απόστασης από την ακτή» και «του πλήθους των ψαριών. ” Ο συντάκτης της έκθεσης δεν χρειάστηκε να εξηγήσει τίποτα παραπάνω: το να πέσει κανείς στο νερό σ’ εκείνη την περιοχή της Αραβικής θάλασσας εκείνη την εποχή του χρόνου σήμαινε πνιγμό ή να φαγωθείς από τα ψάρια, υποθέτουμε καρχαρίες, αν και αυτό δεν διευκρινίζεται.

Ξαναγυρίζοντας στη Μεσογειακή αρχαιότητα, βρίσκουμε μια περίπτωση όπου η αγριότητα του σπαραγμού στη θάλασσα αποδίδεται ποιητικά με πολύ γραφικότρόπο. Το εν λόγω κείμενο είναι ένα ταφικό επίγραμμα του Λεωνίδα από τον Τάραντα, ενός ποιητή του 3ου αιώνα π.Χ. του οποίου το έργο περιλήφθηκε στη συλλογή σύντομων ποιητικών χρονογραφημάτων, γνωστών ως Παλατινή Ανθολογία και συγκεντρώθηκε τον 10ο και 13ο αιώνα μ.Χ. (η παραπάνω εικόνα είναι από την έκδοση Loeb της Ανθολογίας, τόμος 2, βιβλίο 7:506). Εδώ χρησιμοποιήθηκαν οι λέξεις για να ζωγραφίσουν εικόνες τρόμου. Το επίγραμμα μνημονεύει τη θλιβερή κατάληξη κάποιου Θάρση (του τολμηρού, όπως εύστοχα δηλώνει το όνομά του), γιου του Θαρμίδη, τον οποίο κατασπάραξε ένας καρχαρίας. Η τραγωδία συνέβη όταν ο Θάρσης βούτηξε στη θάλασσα για να ξεμπλέξει την άγκυρά του. Ο ποιητής σκιαγραφεί μια ολοζώντανη εικόνα: μόνο το μισό του σώμα ανασύρθηκε από τους συντρόφους του ναυτικούς για να ταφεί στη στεριά, το άλλο μισό το έφαγε  ο καρχαρίας (το ἥμισυ δε πρίστις απεκλάσατο). Έχουμε ξαναδεί αυτού του είδους τη φρικιαστική σκηνή, στον κρατήρα του ναυαγίου από τις Πιθηκούσσες! Είναι σύμπτωση, αναρωτιόμαστε, ότι ο Τάραντας, η γενέτειρα του Λεωνίδα είναι μια ακόμη Ελληνική αποικία (των Σπαρτιατών) στην Ιταλική χερσόνησο; Ο ένοχος αναφέρεται δύο φορές: μια φορά ως άγριον εὖ μέγαν κήτος, ένα μεγάλο άγριο θαλάσσιο τέρας, και μια πιο συγκεκριμένα ως πρίστις, το όνομα που δίνεται στην σύγχρονη ταξονομία στο πριονόψαρο (Pristis pristis), το οποίο έχουμε ξαναδεί σε αυτό το blog.

Έτσι, η δήλωση του κωμικού χαρακτήρα του Άλεξι, που είδαμε στην αρχή της ανάρτησης, ότι τα ψάρια τρώνε όσους πέφτουν στη θάλασσα μπορεί να είναι βέβαια ένα λογοτεχνικό εύρημα , αλλά αντηχεί, ως ένα σημείο, πραγματικές εμπειρίες των ναυτικών του κλασσικού κόσμου. Οι λεπτομέρειες έχουν σημασία για την πραγματική, βιωμένη εμπειρία που αντικατοπτρίζεται στο έγγραφο της Geniza του Καΐρου. Αν και ο συγγραφέας του κειμένου δεν διευκρινίζει το είδος του ψαριού που φοβόταν, οι ναυτικοί εμπειρογνώμονες που συμβουλεύτηκαν θα είχαν ξεκάθαρη αντίληψη για το τι θαλάσσια ζώα θα είχαν επιτεθεί στους ανθρώπους. Στο Παλατινό επίγραμμα, αντίθετα, ο ένοχος περιγράφεται ξεκάθαρα: ένας πρίονοκαρχαρίας (Pristis pristis), ένα είδος καρχαρία με ρύγχος σαν πριόνι, που κρύβεται στα βαθιά και πάντα τον φοβούνται οι άνθρωποι της θάλασσας.

Γεωγράφοι και ταξιδιώτες του μεσαιωνικού κόσμου δημιούργησαν έναν κατάλογο και μια λεπτομερή περιγραφή των θαλάσσιων πλασμάτων που αποτελούσαν απειλή για τον άνθρωπο. Στα απίστευτα πλούσια μεσαιωνικά ισλαμικά κοσμογραφικά κείμενα, μερικά από αυτά τα πλάσματα ήταν πραγματικά και άλλα σαφώς φανταστικά. Η τελευταία μας ανάρτηση περιείχε ένα απόσπασμα για το πριονόψαρο που αναφέρθηκε παραπάνω ως απειλή για τους ναυαγούς και τους δύτες μαργαριταριών στην Ερυθρά Θάλασσα. Την ιστορία την αφηγήθηκε ο πολυμαθής και παιγνιώδης Οθωμανός ταξιδιώτης Evliya Celebi και μπορεί να θεωρηθεί ως το ώριμο άθροισμα μιας μακράς παράδοσης τέτοιων ιστοριών που επαναλαμβάνονταν κι ν μέσα στο χρόνο.

Αντεπίθεση: μεζεδάκια, δυνατοί θόρυβοι και τρομαχτικά βλέμματα, αλλά και θαλασσινοί σύμμαχοι

Πώς μπορεί κανείς να αντιμετωπίσει αυτά τα τρομερά ψάρια που καταβροχθίζουν τους ανθρώπους; Ποια γενναιότητα, ποια μαγεία, ποια επιστήμη θα μπορούσε να φέρει τη σωτηρία; Υπήρχε σίγουρα στη Μεσόγειο και στον Ινδικό Ωκεανό επίσης, μια παράδοση ιχθυομαχίας, ένα σύνολο ιστοριών που παρείχαν στους ναυτικούς βοήθεια ή τουλάχιστον κάποια ελπίδα. Έχουμε ήδη δει στην ανάρτησή μας για την άμβρα ότι σύμφωνα με το αιγυπτιακό κοσμογραφικό έργο του 10ου αιώνα, γνωστό ως Το Βιβλίο των Παραδόξων (Book of Curiosities), οι ναυτικοί μπορούσαν να διώξουν τις φάλαινες που κατά λάθος βύθιζαν πλοία ενώ έπαιζαν, χτυπώντας κόρνες και τύμπανα. Ίσως τα σύγχρονα γιοτ που βλέπουν τις φάλαινες στα ανοιχτά του Γιβραλτάρ πρέπει να το προσέξουν!

Ένα άλλο τέχνασμα παρουσιάζεται σε χειρόγραφο του 1350 του Γερμανού ιερέα Ludolph von Suchem. Στην αφήγησή του για τις εμπειρίες του στην Εγκύς Ανατολή και το προσκύνημά του στους Αγίους Τόπους και τα νησιά της Ανατολικής Μεσογείου μεταξύ 1336 και 1341 αφιέρωσε ένα ολόκληρο κεφάλαιο στους κινδύνους από τα ψάρια. Αφηγείται ιστορίες που του είπαν ναυτικοί. Προσπάθησε μάλιστα να τις επαληθεύσει διασταυρώνοντας διάφορες αφηγήσεις. Σύμφωνα με μια τέτοια ιστορία, υπήρχε στη Μεσόγειο ένα ψάρι που λέγονταν θαλάσσιος χοίρος, το οποίο φοβούνταν πολύ, ειδικά όσοι επέβαιναν σε μικρά σκάφη. Το ψάρι πλησίαζε τα καράβια όταν πεινούσε, οι ναυτικοί του έδιναν ψωμί και αυτό αναχωρούσε χορτασμένο. Μερικές φορές, όμως, τα πράγματα δεν γίνονταν έτσι και τότε άρχιζαν τα πραγματικά προβλήματα. Όταν ο θαλάσσιος χοίρος αισθάνονταν φόβο στα πρόσωπα των ναυτικών, δάγκωνε και ξέσκιζε το πλοίο τους βυθίζοντάς το. Οι ναυτικοί έπρεπε να είναι ιδιαίτερα προσεκτικοί όταν κοίταζαν το ψάρι στα μάτια. Έπρεπε να το κοιτάξουν τολμηρά και άγρια με θυμωμένο πρόσωπο, για να το κάνουν να φύγει. Διαφορετικά, μια τρομερή μοίρα τους περίμενε!

Τα άγρια βλέμματα είχαν αποτροπαϊκές ιδιότητες σε όλους τους πολιτισμούς. Σύμφωνα με τον E. P. Evans (1896) και τον Gary R. Werner (2007), αρκετά χριστιανικά σύμβολα προήλθαν από την Κλασική μυθολογία. Τα τερατόμορφα μεσαιωνικά γαργκόιλ, τα περίεργα γλυπτά που χρησίμευαν ως υδρορροές σε πολλά εκκλησιαστικά κτίρια σε όλη την Ευρώπη, απεικονίζουν συχνά άγρια και θυμωμένα πρόσωπα που προσπαθούν να προκαλέσουν φόβο. Στα μάτια μας, η αναλογία με το τρομοκρατικό πρόσωπο της Μέδουσας, της ελληνικής μυθολογικής Γοργόνας που απεικόνισε τόσο ζωντανά ο Καραβάτζιο τον 16ο αιώνα, είναι εντυπωσιακή.  Όσοι κοιτούσαν το πρόσωπο και τα φιδίσια μαλλιά της Μέδουσας γίνονταν πέτρα και το κομμένο κεφάλι της είναι αυτό που χρησιμοποίησε ο ήρωας Περσέας για να σκοτώσει τον θαλάσσιο δράκο που απειλούσε την Ανδρομέδα (έχουμε μιλήσει γι αυτή την ιστορία στην ανάρτησή μας για τις γοργόνες και άλλα υβριδικά πλάσματα της θάλασσας).

Εκτός από το να πετούν στ’ ανθρωποφάγα θαλάσσια πλάσματα μεζεδάκια και να τα κοιτάζουν με τρομαχτικό ύφος ή να τα διώχνουν με δυνατό θόρυβο, οι άνθρωποι ωφελούνταν μερικές φορές από έναν ισχυρότερο σύμμαχο ενάντια στα επικίνδυνα ψάρια και τα ανθρωποφάγα θαλάσσια τέρατα: το δελφίνι! Σε ένα αξιοσημείωτο απόσπασμα του έργου Θαύματα της Δημιουργίας του Qazwini (Aja’ib al-Makhluqat, η θαυμάσια κοσμογραφία γεγονότων και μυθοπλασίας που έχουμε αναφέρει αρκετές φορές ως τώρα στις αναρτήσεις μας), το δελφίνι είναι ένα «ευλογημένο πλάσμα». Η εμφάνισή του στη θάλασσα φέρνει χαρά στους ναυτικούς, που βλέπουν στο δελφίνι έναν πραγματικό ναυαγοσώστη. Γιατί το δελφίνι «βουτά κάτω από τον πνιγμένο και τον κουβαλάει στην πλάτη του ή βάζει την ουρά του στο χέρι του ανθρώπου που κινδυνεύει και τον τραβάει στην ακτή». Έτσι, για έναν ναυαγό τα δελφίνια είναι οι πιο πολύτιμοι σύμμαχοι! Αυτά και άλλα καλοπροαίρετα πλάσματα της θάλασσας θα είναι το θέμα μιας μελλοντικής μας ανάρτησης.

Τέλος, οι άνθρωποι αναζητούσαν βοήθεια από θεϊκά εξουσιοδοτημένους συμμάχους. Οι άγιοι ή και οι επίδοξοι άγιοι που διέσωζαν ανθρώπους στη θάλασσα ανήκουν σ΄ αυτό που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε «θαλάσσια θρησκεία» σε πολλούς πολιτισμούς και θρησκευτικές παραδόσεις. Το φαινόμενο αυτό είναι καλά πιστοποιημένο τόσο στη Μεσόγειο όσο και στον Ινδικό Ωκεανό (και καθώς γράφουμε αυτή την ανάρτηση νιώθουμε μια ακόμη να γεννιέται σύντομα γύρω από αυτό το θέμα!). Ένα υπέροχο παράδειγμα χριστιανού αγίου που λατρεύτηκε επειδή έσωσε έναν άνθρωπο από τα δόντια ενός θαλάσσιου τέρατος είναι η περίπτωση του Αγίου Αντωνίνου του Σορέντο (η παράδοση τον τοποθετεί στον 6ο-7ο αιώνα μ.Χ.). Όταν ένα παιδί έπεσε στη θάλασσα και το κατάπιε μια φάλαινα, επενέβη ο Αντωνίνος, ηγούμενος και αναχωρητής τότε, και έβγαλε το παιδί από το στόμα του θηρίου ζωντανό και υγειές. Για τον εορτασμό αυτού του γεγονότος, η εκκλησία του πολιούχου του Σορέντο, διαθέτει τα οστά της φάλαινας που απεικονίζονται παρακάτω!

Το θαύμα του Αγίου Αντωνίνου του Σορέντο, η σωτηρία του παιδιού από το στόμα της φάλαινας, παρέχει την τέλεια εισαγωγή στην πιο διάσημη τέτοια ιστορία όλων: την ιστορία του «Ιωνά και του κήτους»!
​

Ο Ιωνάς, Jonah, Yunus, ή «Αυτός του Ψαριού»: ίδια ιστορία, διαφορετικοί πολιτισμοί

Στους πρώτους αιώνες μετά την γέννηση του Χριστού, οι άνθρωποι γύρω από τη Μεσόγειο εξακολουθούσαν να θεωρούν ότι ανήκαν στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, ανατολική ή δυτική. Πολλοί ασπάστηκαν τον Χριστιανισμό, μια νέα θρησκεία που προέκυψε από τον Ιουδαϊσμό και που διέδωσε ταχύτατα την γοητεία των ιερών του κειμένων διευρύνοντας το κοινό τους. Τον 7ο αιώνα μ.Χ., εμφανίστηκε το Ισλάμ και διεκδίκησε μερίδιο από την ίδια δεξαμενή κειμένων και παραδόσεων με τον Ιουδαϊσμό και τον Χριστιανισμό. Ο Ιωνάς, ένας προφήτης της εβραϊκής Βίβλου, ήταν μια τέτοια κοινή μορφή.

Διαβάζουμε την ιστορία του Ιωνά στην εβραϊκή Βίβλο (μεταξύ των βιβλίων των Προφητών, ο Ιωνάς είναι ο πέμπτος από τους δώδεκα ελάσσονες προφήτες), τη χριστιανική Παλαιά Διαθήκη (Βιβλίο του Ιωνά) και σε διάφορα εδάφια του Κορανίου  [συμπεριλαμβανομένης και της 10ης σούρας (κεφάλαιο) του Κορανίου, που παραδοσιακά φέρει τον τίτλο Surat Yunus ή κεφάλαιο του Ιωνά].

Ο Θεός έδωσε εντολή στον Ιωνά να πάει στη σπουδαία ασσυριακή πόλη Νινευή για να προειδοποιήσει τους κατοίκους της να μετανοήσουν. Ο Ιωνάς αρνήθηκε. Αντίθετα, έβαλε πλώρη προς την Ταρσίς (είτε την Ταρσό στη νοτιοανατολική ακτή της Ανατολίας είτε την Ταρτησσός στην ακτή του Ατλαντικού της Ισπανίας, κοντά στο Γιβραλτάρ). Στην πορεία, ο Θεός έστειλε μια καταιγίδα που απείλησε το πλοίο και οι ναύτες έριξαν κλήρο για να δουν ποιος ήταν ο φταίχτης. Ο κλήρος έπεσε στον Ιωνά, ο οποίος παραδέχτηκε την ενοχή του και ζήτησε να τον πετάξουν στη θάλασσα. Πράγματι, τη στιγμή που ο Ιωνάς έφυγε από το πλοίο, η καταιγίδα υποχώρησε. Ο Θεός έστειλε ένα μεγάλο ψάρι για να καταπιεί τον Ιωνά, ο οποίος μετά πέρασε τρεις μέρες και νύχτες στην κοιλιά του και τελικά άρχισε να προσεύχεται. Ακούγοντας τις προσευχές του, ο Θεός διέταξε το ψάρι να φτύσει τον Ιωνά και κάλεσε τον προφήτη να πραγματοποιήσει την αποστολή του στη Νινευή. Στη λογική αυτής της θαυματουργής ιστορίας, ένας άνθρωπος «τρώγεται» από ένα ψάρι, αλλά η φυσική διαδικασία του χαμού δεν συμβαίνει, λόγω θεϊκής παρέμβασης.

Τον 5ο αιώνα μια συναγωγή στο Huqoq, στην Κάτω Ανατολική Γαλιλαία στο Ισραήλ, ήταν πλούσια διακοσμημένη με ψηφιδωτά εμπνευσμένα από βιβλικές ιστορίες. Αυτά τα ψηφιδωτά ανακαλύφθηκαν κατά τη διάρκεια πρόσφατων ανασκαφών. Στις σκηνές που απεικονίζονται περιλαμβάνεται μια συναρπαστική απόδοση της ιστορίας του Ιωνά! Το πλοίο πλέει σε μια θάλασσα γεμάτη ψάρια όλων των ειδών και μεγεθών. Οι ψαράδες στην περιφέρεια της σύνθεσης κάνουν τις δουλειές τους ως συνήθως. Τραβούν και στύβουν τα δίχτυα, όπως πολλοί άλλοι ψαράδες, σε πολλά άλλα ψηφιδωτά στον Ρωμαϊκό Μεσογειακό κόσμο. Ένα τρίο μυθικών μορφών, πουλιά-γυναίκες (Σειρήνες;) είναι επίσης μέρος της σκηνής. Και στην κάτω αριστερή πλευρά, ένα μεγάλο ψάρι καταπίνει έναν άντρα, τον Ιωνά. Μόνο οι γάμπες και τα πόδια του είναι πλέον ορατά. Αυτό το ψάρι καταβροχθίζεται από ένα μεγαλύτερο, κι εκείνο με την σειρά του από ένα ακόμη μεγαλύτερο. Ενώ η προσδοκία του θεατή πρέπει να ήταν ότι ο Ιωνάς θα επιζούσε στο τέλος, ο καλλιτέχνης, πιθανότατα βασισμένος σε τρέχουσες ερμηνείες και σχολιασμούς των γραφών, φρόντισε να απεικονίσει την κατάποση με ιδιαίτερη έμφαση!

Αυτή η ιδέα, ότι αν πέσει κανείς στη θάλασσα μπορεί να τον φάνε τα ψάρια, επαναλαμβάνεται και σε μια άλλη σκηνή των ψηφιδωτών της συναγωγής Huqoq, που απεικονίζει το άνοιγμα της Ερυθράς Θάλασσας, το πέρασμα του Μωυσή και των Ισραηλιτών και τον πνιγμό των Αιγυπτίων στρατιωτών. Σε μια λεπτομέρεια που δεν είναι γνωστή από αλλού, οι στρατιώτες του Φαραώ παρουσιάζονται όχι απλώς ως πνιγμένοι, αλλά ως καταβροχθισμένοι, με κράνος, ασπίδα και δόρυ, από ψάρια! Όπως σημειώνουν οι ανασκαφείς «τα αρπακτικά ψάρια πιθανότατα εκφράζουν τη δύναμη της θάλασσας που καταναλώνει τους πνιγμένους στρατιώτες—ένα μιντρασικό στοιχείο που διανθίζει τη Βιβλική ιστορία. Σε αυτή την περίπτωση βέβαια δεν θα υπήρχε καμία προσδοκία επαναφοράς του άτυχου πνιγμένου!

Η βιβλική ιστορία του Ιωνά είναι ουσιαστικά μια ιστορία στην οποία η ναυτική πραγματικότητα διαθλάται και μεταμορφώνεται για να μεταφέρει ένα ηθικό δίδαγμα. Το μεγάλο ψάρι ή κήτος των εβραϊκών  και ελληνικών γραφών είναι ένα όργανο που χρησιμοποιεί ο Θεός όχι για να εξοντώσει τον απρόθυμο υπηρέτη του Ιωνά, αλλά για να τον προστατεύσει από τη θάλασσα ενώ του δίνει ένα μάθημα. Κατά κάποιον τρόπο, το ψάρι είναι ένα δοχείο που κρατά τον Ιωνά ασφαλή και του δίνει την ευκαιρία να μετανοήσει για την αντίστασή του ενάντια στο θεϊκό θέλημα—ενώ στην κοιλιά του θηρίου έχει χρόνο να σκεφτεί τα πράγματα και να αρχίσει να προσεύχεται! Το μουσουλμανικό κείμενο ενισχύει το ηθικολογικό δίδαγμα, ενώ προσφέρει μια συντομευμένη εκδοχή της αφήγησης. Αν και το κεφάλαιο 10 του Κορανίου είναι γνωστό ως Surat Yunus (το Κεφάλαιο του Ιωνά), περιέχει μόνο μια σύντομη και γενική αναφορά στον Yunus ως προφήτη. Οι άλλες αναφορές σε αυτόν είναι επίσης σύντομες και υπαινικτικές κι όχι πλήρως περιγραφικές – μια τεχνική κοινή στο Κοράνι. Σε αυτές τις περιπτώσεις, ο προφήτης αναφέρεται με το όνομά του (Yunus-Jonah) ή ως Sahib al-Hut («Ο άνθρωπος της φάλαινας») και Dhu’l-Nun («Αυτός με τη φάλαινα»). Οι λέξεις al-ḥūt και al-nūn εννοείται ότι αναφέρονται σε ένα μεγάλο «ψάρι», που αντιστοιχεί στον ελληνικό όρο κήτος, ή προορίζονται πιο συγκεκριμένα για να προσδιορίσουν μια φάλαινα (για μια σύντομη συζήτηση αυτών των όρων, δείτε το υστερόγραφο στην ανάρτηση για την άμβρα και τις φάλαινες).

Ο κύριος όγκος της ιστορίας δίνεται σε ένα άλλο κεφάλαιο, τη Σούρα 37 ή τη Σούρα αλ-Σαφάτ (το κεφάλαιο των Τάξεων), όπου μαθαίνουμε μόνο ότι ο Γιουνούς απομακρύνθηκε από την εντολή του Θεού και μπήκε σε ένα εμπορικό πλοίο, και ότι όταν έγινε η κλήρωση ήταν «ανάμεσα στους ηττημένους». Το ψάρι τότε τον κατάπιε και «αν δεν δόξαζε τον Θεό, θα είχε μείνει στην κοιλιά του μέχρι την ημέρα της Κρίσεως. Αλλά εμείς (ο Θεός) τον πετάξαμε σε μια άγονη ακτή, αν και ήταν άρρωστος. Και κάναμε μια νεροκολοκυθιά να φυτρώσει από πάνω του. Και τον στείλαμε να κηρύξει σε εκατό χιλιάδες και έγιναν πιστοί». Η κατάληξη του προφήτη σε μια άγονη ακτή και το φυτό που φυτρώνει για να προστατεύσει τον Ιωνά είναι λεπτομέρειες που δεν υπάρχουν στο βιβλικό κείμενο. Απεικονίζονται όμως υπέροχα στον πίνακα που παρουσιάζεται παρακάτω. Πέρα από αυτές τις αινιγματικές λεπτομέρειες, η συνολική αίσθηση που έχουμε από την ανάγνωση των σχετικών διάσπαρτων αποσπασμάτων για τον Yunus στο Κοράνι είναι ότι ο ακροατής γνωρίζει τι συνέβη στον Jonah και το νόημα της σύντομης απόδοσης της ιστορίας του είναι να τονίσει το κύριο ηθικό δίδαγμα. Και πάλι, όπως και στο βιβλικό κείμενο, η ναυτική πραγματικότητα διαθλάται για να μεταφέρει ένα θρησκευτικό μήνυμα. Ο τρόμος για τα βάθη και η θαυμαστή φύση κάποιων από τα πλάσματα της θάλασσας παρέχουν θαυμάσιο υλικό για να συλλογιστούμε τη δύναμη του θείου!

Ο φόβος της θάλασσας

Στις περισσότερες ιστορίες που συναντάμε σε κείμενα και εικόνες όπως αυτές που παρουσιάσαμε εδώ, ο φόβος, το δέος και η ευλάβεια πάνε χέρι-χέρι. Η επιστημονική και εμπειρική γνώση αναπτύσσεται παράλληλα με αυτά τα συναισθήματα στις καρδιές και το μυαλό των ανθρώπων, αλλά ίσως ποτέ να μην τα αντικαθιστά εντελώς. Επειδή η Ρωξάνη κάπως εσκεμμένα το παρέλειψε στην προηγούμενη ανάρτηση για τους καρχαρίες , θα θέλαμε να κλείσουμε με τον ελέφαντα (ή μάλλον τον καρχαρία!) στο δωμάτιο: τη διαρκή μοντέρνα γοητεία που ασκούν τα Σαγόνια του Καρχαρία! Οι πρόσφατα δημοσιευμένες εικόνες ενός νεαρού Στίβεν Σπίλμπεργκ με το ξύλινο μηχανικό ομοίωμα που ενστάλαξε τον φόβο στις καρδιές πολλών γενεών θεατών μας κάνει να χαμογελάμε, αλλά το άβολο συναίσθημα όταν κολυμπάμε σε καταγάλανα νερά καραδοκεί!

Θέλετε να μάθετε περισσότερα;  Έχουμε προτάσεις