Γοργόνες, θαλασσάνθρωποι και άλλα παράξενα πλάσματα στα ρευστά όρια μεταξύ στεριανής και θαλάσσιας ζωής

Δήμητρα Μυλωνά και Ρωξάνη Μαργαρίτη.

Πρέπει να είμαι γοργόνα, Ράνγκο. Δεν φοβάμαι τα βάθη αλλά τρέμω τη ρηχή ζωή”

(Αναΐς Νιν, The Four-Chambered Heart, 1950).

Δεν είναι ψάρια, δεν είναι ούτε άνθρωποι… δεν ανήκουν στην ξηρά, μα ούτε και με βεβαιότητα στη θάλασσα. Μας μοιάζουν, αλλά όχι ακριβώς. Είναι εξωπραγματικές υπάρξεις, αλλά και οικείες ταυτόχρονα. Είναι οι γοργόνες, οι γοργονάνδρες και τα άλλα παράξενα πλάσματα που ζουν στα ασαφή όρια μεταξύ της χερσαίας και της θαλάσσιας ζωής. Είναι μαγικά όντα, έχουν ιδιαίτερες δυνάμεις και εμπλέκονται με κάποιο τρόπο στην ανθρώπινη ζωή.

Κατοίκησαν πολλές θάλασσες του κόσμου σε διαφορετικά χρονικά σημεία! Εμφανίζονται σε μύθους, σε αφηγήματα θρησκευτικού περιεχομένου, στη τέχνη, σε επιστημονικές μελέτες, σε πρώιμες εθνογραφικές καταγραφές, στην αποκρυφιστική λογοτεχνία. Μερικά τέτοια πλάσματα επιζούν ακόμη, στην πεφωτισμένη, ορθολογική εποχή μας και κάποιοι εξακολουθούν να γοητεύονται από αυτά. Είναι τα όντα που κατοικούν τόσο στον φανταστικό όσο και στον αντιληπτό πραγματικό κόσμο των ναυτικών, εκείνων των ανθρώπων που ζουν δίπλα στη θάλασσα ή παλεύουν μαζί της για να βγάλουν τα προς το ζην. Ψαράδες, ναυτικοί και ταξιδιώτες κάθε είδους είναι οι άνθρωποι που συνάντησαν τους θαλασσάνθρωπους και που διηγήθηκαν τις ιστορίες που φτάνουν μέχρι σε μας σήμερα.

Ιστορίες για την ύπαρξη των θαλασσανθρώπων, την προσωπικότητά τους, τον τρόπο ζωής τους, τις συνήθειες, τις περιπέτειές και τα πάρε δώσε τους με τους ανθρώπους γεννήθηκαν με την πάροδο του χρόνου, ανταλλάχθηκαν μεταξύ διαφορετικών πολιτισμών, υιοθετούνταν και επαναλαμβάνονταν, κάπως διαφορετικά κάθε φορά. Αυτή η διαδικασία δημιούργησε ένα πανόραμα εναλλακτικών θαλάσσιων όντων και μυριάδες θεωρίες σχετικά με αυτά.

Σε αυτό το post, θα αγγίξουμε το αίνιγμα των μαγικών πλασμάτων της θάλασσας στην Ελληνική και Ρωμαϊκή Μεσόγειο, στην αρχαία Μεσοποταμία, και στον δυτικό Ινδικό Ωκεανό κατά τον Μεσαίωνα.

Οι αρχαίοι Έλληνες, οι σαπουνόπερες του θαλάσσιου πάνθεον, οι γοργονάνδρες και τα αποτρόπαια θαλάσσια τέρατα.

Οι αρχαίες ελληνικές θάλασσες κατοικούνταν από ψάρια, κήτη (πολύ μεγάλα ψάρια), θαλάσσια τέρατα,  και από θεούς και θεές κάθε διαμετρήματος, άλλους διάσημους σε όλη τη Μεσόγειο (για παράδειγμα ο Ποσειδώνας) και άλλους πιο περιφερειακής ή τοπικής φήμης! Ο Ποσειδώνας, ο Νηρέας, ο Φόρκυς, ο Πόντος, ο Πρωτέας, ο Γλαύκος, ο Τρίτωνας, ο Κήτος, ο Άλιος Γέρων αλλά και η Θέτις, η Αμφιτρίτη, η Στενώ, η Ευρυάλη, η Μέδουσα, η Κητώ, οι Νηρηίδες, οι Αλιάδες είναι μόνο μερικά απ’ αυτά τα θεία πλάσματα. Οι γενεαλογίες των θεών της θάλασσας, των θεαινών και των τεράτων σχηματίζουν ένα τόσο σφιχτό κουβάρι σχέσεων και διασυνδέσεων, ζευγαρωμάτων, γεννήσεων, μεταμορφώσεων, πάθους και εκδίκησης, που η κανονική ορθολογιστική προσέγγιση αιτίου-αποτελέσματος δεν μπορεί να περιγράψει. Είναι το υλικό για μία κανονική σαπουνόπερα  θαλάσσιων θεοτήτων!

Αρχαίοι Έλληνες και Λατίνοι συγγραφείς προσπάθησαν να βάλουν σε σειρά το πλήθος των ιστοριών που κυκλοφορούσαν στις ακτές της Ανατολικής Μεσογείου και επιχείρησαν να τις περιγράψουν με κάποια τάξη. Ωστόσο, η χαοτική φύση αυτής της θαλάσσιας κοινότητας θεών, τεράτων, μαγικών πλασμάτων και των συντρόφων τους, των δελφινιών, των καβουριών, των κολαούζων και άλλων, κυριαρχεί. Ένα κοινό θέμα σε αυτές τις ιστορίες είναι ότι οι σχέσεις θεών με ανθρώπους δημιουργούσε φανταστικά υβρίδια: κάποια ένωναν το ψάρι με τον άνθρωπο σε ένα σώμα ενώ άλλα συνδύαζαν τη φύση των ψαριών με άλλα είδη, π.χ. ιππόκαμπος: ψάρι-άλογο (ή ακόμη το ψάρι με τον κριό στην μακρινή Ασσυριακή Νιμρούντ, στις όχθες του Τίγρη στο σημερινό Ιράκ, τον 10^ο-9^ο αιώνα π.Χ. – σχετικά με τους θαλασσάνθρωπους στην παράδοση της αρχαίας Μέσης Ανατολής δείτε παρακάτω τι εντόπισε η Ρωξάνη).

Ο Τρίτων (πιθανότατα το ίδιο πρόσωπο, που αλλού είναι γνωστό ως Γλαύκος), είναι ένα από τα πιο ξεκάθαρα από αυτά τα πλάσματα, το οποίο μάλιστα οι άνθρωποι στην αρχαία Ελλάδα ένιωθαν κοντινό και οικείο καθώς σύμφωνα με μια παράδοση, ξεκίνησε την ζωή του ως ψαράς. Ήταν γιος του Ποσειδώνα, του πανίσχυρου θεού της θάλασσας, και της Αμφιτρίτης, της βασίλισσας της θάλασσας που και η ίδια ήταν κόρη άλλων θαλάσσιων θεοτήτων, του Νηρέα και της Δωρίδας, ή σύμφωνα με άλλες πηγές, του Ωκεανού και της Τηθύος (βιογραφικά στοιχεία για τις διάφορες θεότητες μπορεί να βρει ο αναγνώστης εδώ). Το κάτω μέρος του σώματος του Τρίτωνα ήταν ψαρίσιο (περιστασιακά εμφανίζεται στην τέχνη και με δύο ουρές ψαριού) και το πάνω μέρος ήταν το σώμα ενός άνδρα. Σε ορισμένα μέρη της Ελλάδας τον τιμούσαν ως έναν από τους ελάσσονες θεούς.

Ο Ρωμαίος συγγραφέας Αιλιανός, που έζησε τον 2ο και 3ο αι. μ.Χ., έδωσε μια λεπτομερή αναφορά για τον Τρίτωνα στην εποχή του. Μία από τις πηγές του ήταν κάποια πραγματεία του Δημόστρατου  (για τον οποίο τίποτα άλλο δεν είναι γνωστό) για το ψάρεμα. Ο Δημόστρατος ισχυρίζονταν ότι είδε με τα ίδια του τα μάτια το νεκρό σώμα του Τρίτωνα, διατηρημένο σε άλμη, στην Τανάγρα της Βοιωτίας. Σύμφωνα με τον ίδιο, το σώμα έμοιαζε πολύ με αυτό που εικονίζεται στην τέχνη, αλλά το κεφάλι του ήταν πολύ κατεστραμμένο και δεν διακρίνονταν τα χαρακτηριστικά του. Όταν το άγγιζε κανείς, όμως, σκληρά λέπια έπεφταν από πάνω του. Αναζητώντας μια επαλήθευση της ψαρίσιας φύσης της ουράς του Τρίτωνα, ένας τοπικός αξιωματούχος έκοψε ένα κομμάτι δέρματος και το έκαψε. Μια βαριά μυρωδιά  γέμισε την ατμόσφαιρα, που όμως δεν ξεκαθάρισε τη θαλάσσια ή χερσαία προέλευση του λειψάνου. Αυτή την ανάγκη πειραματισμού και έρευνας για την αλήθεια ο Τρίτωνας την εξέλαβε ως βεβήλωση και ο αξιωματούχος, λίγο μετά το γεγονός, πνίγηκε στη θάλασσα. Όταν το σώμα του βγήκε στη στεριά ανέδινε μια μυρωδιά όμοια με του καμένου δέρματος του Τρίτωνα, υποδηλώνοντας τον λόγο του πνιγμού του.

Άλλοι αρχαίοι συγγραφείς είχαν επίσης κάτι να πουν για τον Τρίτωνα. Ο Έφορος από την Κύμη της Αιολίδας, που έζησε τον 4ο αι. π.Χ., στην πραγματεία του Ιστορίες εξιστόρησε τον μύθο του Τρίτωνα, όπως τον διηγούνταν στην Τανάγρα έξι αιώνες πριν από τον Αιλιανό. Ο Παυσανίας επανέλαβε την ιστορία τον 2ο αι. μ.Χ., ενώ ο μεγάλος θεατρικός συγγραφέας Αισχύλος στο σατυρικό του έργο Ποτνιέας Γλαύκος τον 5ο αι. π.Χ., συνέδεσε τον Γλαύκο με την Ανθηδώνα, μια πόλη που δεν απέχει πολύ από την Τανάγρα.

Η Ίτανος στην Κρήτη είναι άλλο ένα παραθαλάσσιο μέρος που σχετίζεται με τον Τρίτωνα. Ήταν ο προστάτης-θεός της  και απεικονίστηκε σε ασημένια νομίσματα που έκοψε η πόλη τον 4ο αι. π.Χ. Στη μία όψη των νομισμάτων ο Τρίτωνας επιδεικνύει τη δύναμή του στη θάλασσα κραδαίνοντας μια τρίαινα. Στην πίσω όψη του νομίσματος δύο οφιοειδείς θαλάσσιοι δράκοι επέτειναν το θαλάσσιο θέμα, αναφερόμενοι ίσως σ’ έναν μύθο που ήταν γνωστός σε όλους εκείνη την εποχή.

Σε αυτόν τον υδάτινο κόσμο, όπου οι θεοί ζευγάρωναν με θεές και θνητές, γεννήθηκαν κάθε λογής πανίσχυρα, αλλά τερατώδη πλάσματα που είχαν τη θάλασσα για σπίτι τους. Μερικά έβγαιναν και στη στεριά και το αποτέλεσμα ήταν κάθε φορά μαγικό. Ακόμη και μετά το θάνατο οι δυνάμεις τους δεν εξαφανίζονταν. Μια τέτοια ιστορία διαβάζουμε στο έργο του Οβίδιου, του Λατίνου ποιητή που γεννήθηκε το 43 π.Χ. και πέθανε το 17/18 μ.Χ., Μεταμορφώσεις.

Ο μυθικός ήρωας Περσέας (ο ίδιος γιος του Δίας και γενάρχης του Ηρακλή) έσφαξε πολλά τέρατα επί των ημερών του. Ένα από αυτά ήταν η Μέδουσα, μια φτερωτή ύπαρξη με υβριδική φύση. Είχε ζωντανά δηλητηριώδη φίδια αντί για μαλλιά. Όσοι την κοιτούσαν στα μάτια μετατρέπονταν σε πέτρα. Αν και το σώμα της δεν έφερε σημάδια της θαλάσσιας φύσης της, ήταν, ωστόσο, κόρη ενός αρχέγονου θεού της θάλασσας του Φόρκυ και της αδελφής του της Κητούς. Παρά τη θεϊκή της καταγωγή και τις φρικτές ικανότητές της, ο Περσέας τη σκότωσε, κόβοντάς της το κεφάλι. Αφού ολοκλήρωσε αυτόν τον άθλο γενναιότητας, ο ήρωας ξεκίνησε το ταξίδι της επιστροφής του στη Σέριφο, όπου και μεγάλωσε. Κουβαλούσε το κεφάλι της Μέδουσας σε ένα μαγικό σάκο.

Στο δρόμο της επιστροφής, πέρασε από την Αιθιοπία, και σε μια βραχώδη ακτή εκεί συνάντησε την όμορφη Ανδρομέδα, κόρη του βασιλιά της Αιθιοπίας Κηφέα, δεμένη σε έναν θαλάσσιο βράχο. Είχε τιμωρηθεί από τον Ποσειδώνα γιατί καυχιόνταν ότι ήταν πιο όμορφη από τις κόρες του, τις θεότητες της θάλασσας, Νηρηίδες. Η μοίρα της ήταν σκληρή. Το θαλάσσιο τέρας Κήτος την πλησίαζε για να την καταβροχθίσει. Ο Περσέας χρησιμοποίησε το κεφάλι της Μέδουσας για να σκοτώσει τον Κήτο και απελευθέρωσε την Ανδρομέδα.

Εδώ ξεκινά μια παράπλευρη μικρή ιστορία που δείχνει την ισχύ των μαγικών δυνάμεων των θαλάσσιων τεράτων. Ο Οβίδιος μας λέει ότι μετά το φόνο, ο ήρωας χρησιμοποίησε φύκια για να φτιάξει μια φωλιά όπου τοποθέτησε το κεφάλι της Μέδουσας, ενώ ξέπλενε τα χέρια του από το αίμα του Κήτου. Τα ακόμα ζωντανά, φρέσκα κλαδιά φυκιών απορρόφησαν τη μαγική δύναμη του κεφαλιού της Μέδουσας και μετατράπηκαν σε πέτρα. Οι Νύμφες, που έτυχε να βρεθούν εκεί, έκπληκτες, πέταξαν τα κλωνάρια πίσω στη θάλασσα για να πολλαπλασιαστούν. Από τότε, κάθε φορά που μερικά από αυτά βγαίνουν από το νερό, σκληραίνουν και γίνονται πέτρινα. Έτσι γεννήθηκαν τα κοράλλια!

Γοργονάνδρες και γοργόνες στην αρχαία Εγγύς Ανατολή

Ανθρωπομορφικά θαλασσινά υβρίδια βρίσκουμε επίσης στην κοσμοθεωρία των αρχαίων πολιτισμών ανατολικά της Μεσογείου.  Γοργονάνδρες (κουλούλου), με ανθρώπινο κορμό και κεφάλι και κατάληξη ψαριού εικονίζονται ήδη στην τέχνη της Πρώιμης Βαβυλονιακής περιόδου (πρώτο μισό της δεύτερης χιλιετίας π.Χ.) και ίσως να ξεκινούν ακόμα πιο νωρίς, στην Ακκαδική περίοδο (δεύτερο μισό της τρίτης χιλιετίας π.Χ.).    Ο Anthony Green εικάζει ότι οι γοργονάνδρες της Μεσοποταμίας και ειδικά της Ασσυρίας, ίσως ήταν η πηγή έμπνευσης για τα αντίστοιχα όντα της Μεσογείου και της Ευρώπης.  Θηλυκές εκδοχές αυτών τον υβριδικών πλασμάτων (κουλίλτου) σπανίζουν και είναι χρονολογικά μεταγενέστερες. 

Οι γοργονάνθρωποι της Εγγύς Ανατολής δεν σχετίζονται ακριβώς με τη θάλασσα αλλά με το άμπζου, τον υπόγειο υδάτινο κόσμο που τροφοδοτεί με γλυκό νερό πηγές, ποτάμια και λίμνες.  Αυτό είναι βέβαια λογικό δεδομένης της υδρογεωγραφίας της Μεσοποταμίας και της σημασίας των ποταμών της στην εξέλιξη των αρχαίων πολιτισμών της περιοχής.  Επιπλέον τα μαγικά πλάσματα του νερού διέσχιζαν νοητά τις όχθες του φυσικού τους περιβάλλοντος και έβγαιναν στη στεριά για να προστατεύσουν τους ανθρώπους.  Όπως εξηγεί παραπάνω η Δήμητρα, οι γοργονάνθρωποι και τα άλλα πλάσματα της αρχαίας, προ-Χριστιανικής, προ-Ισλαμικής, πολυθεϊστικής Μεσογείου έχουν στοιχεία θεότητας.  Στην Μεσοποταμία, τα ψάρια και οι ποικίλες διασταυρώσεις ψαριού με άλλα πλάσματα συνδέονται με τον Έα/Ένκι, τον υδρόβιο θεό της σοφίας, των τεχνών και της μαγείας.  Έτσι εξηγείται η ευεργετική και αποτροπαϊκή φύση των γοργονανθρώπων.  Τους συναντάμε ως φύλακες στις παραστάδες μνημειακών εισόδων, και σε μαγικές τελετουργίες όπου φαίνεται να εκτελούν καθήκοντα προστασίας των ανθρώπων.

Ως ιχθυόμορφα πλάσματα, οι γοργονάνδρες και σπανιότερα οι γοργόνες σχετίζονται κάποιες φορές με έναν απκάλλου.  Το ον αυτό, με τον χαρακτηριστικό ολόσωμο ψαρίσιο μανδύα του, είναι μέλος των επτά αρχέγονων ημίθεων σοφών που βοήθησαν την ανθρωπότητα μετά τον Κατακλυσμό.  Η αμφίεση και η διάπλαση του απκάλλου και των γοργονανθρώπων αντίστοιχα επηρεάζονται από τον κυπρίνο (Cyprinus carpio), ψάρι του γλυκού νερού και δώρο των ποταμών Τίγρη και του Ευφράτη στους ανθρώπους.  Εξάλλου, η ταύτισή των ιχθυόμορφων πλασμάτων στους αρχαίους μεσανατολικούς πολιτισμούς με σύμβολα σοφίας και προστασίας έχει βαθιές ρίζες, τόσο που οι μετέπειτα μονοθεϊστικές τάσεις δεν κατάφεραν εντελώς να  τις σβήσουν, έστω και αν στέρησαν στα όντα αυτά την ιερή τους φύση. 

Οι μεταμορφώσεις των γοργονανθρώπων στην μεσαιωνική Αραβο-Ισλαμική λογοτεχνία και τέχνη

Στην Αραβική λογοτεχνία των θαυμάτων, την ταξιδιωτική λογοτεχνία και τις κοσμογραφίες του Ισλαμικού μεσαίωνα μένουν μόνο απόηχοι της παλαιότερης ιδέας ότι οι γοργονάνθρωποι ήταν ιερά πλάσματα ή θεότητες.  Τα περισσότερα κείμενα αμφιταλαντεύονται μεταξύ του θαυμασμού για τα παράξενα της δημιουργίας και της επιθυμίας για κατηγοριοποίηση των ειδών.  Άμεσα ή έμμεσα, τα κείμενα αυτά ασχολούνται με μια σειρά ερωτημάτων.  Ποια είναι τα χαρακτηριστικά των ιχθυόμορφων υβριδίων και ποια τα είδη που ανήκουν σ᾽ αυτήν την κατηγορία;  Που και πότε τα συναντά κανείς;  Ποιες είναι οι σχέσεις και συναναστροφές τους με άλλα πλάσματα, και ειδικά με τους ανθρώπους;  Τι επιτρέπεται στις συναναστροφές αυτές;

Οι ομολογουμένως λίγες αναφορές σε γοργονάνθρωπους στην Αραβική γραμματεία ξεκινούν από τις ομοιότητες μεταξύ ανθρώπων και κάποιων θαλασσινών ειδών και υπονοούν ένα βαθμό οντολογικής εγγύτητας μεταξύ τους.  Ταξιδιώτες και κοσμογράφοι περιγράφουν πλάσματα των θαλασσών με διάφορα ανθρωπομορφικά χαρακτηριστικά (πρόσωπο, άκρα, σεξουαλικά όργανα), και σεξουαλικές συνευρέσεις με ανθρώπους, κυρίως ψαράδες.  Ένας από τους όρους για τους γοργονάνθρωπους, ινσάν αλ-μα (انسان الما’), μεταφράζεται κυριολεκτικά ως «άνθρωπος του νερού», τονίζοντας έτσι την οντολογική ταύτιση.  Όμως κάποιες αναφορές σε εκμετάλλευση των γοργονοειδών (του δέρματός τους ως πρώτη ύλη, της σάρκας τους ως τροφή) υποδηλώνουν ότι ανήκαν στην ίδια κατηγορία με κοινά θαλάσσια είδη που τύχαιναν παρόμοιας χρήσης. 

Η ανθολογία ναυτικών θρύλων που αποδίδεται στον αραβόφωνο Πέρση καπετάνιο Μπουζούργκ μπιν Σαχριάρ περιέχει μια χαρακτηριστική ιστορία για τα ζευγαρώματα μεταξύ διαφορετικών ειδών και τα αποτελέσματά τους!  Προσφέρει επίσης μια εξελικτική εξήγηση για την θέση των γοργονανθρώπων στην ταξινόμηση των ειδών.  Ο συγγραφέας αποδίδει το αφήγημα σε ταξιδιώτη στην Ζάιλα, πόλη-λιμάνι της σημερινής Σομαλιλάνδης, και την Θάλασσα της Αιθιοπίας, δηλαδή τις δυτικές ακτές του Κόλπου του ‘Αντεν, τις νοτιοδυτικές ακτές της Ερυθράς, ή και τις δύο αυτές θαλάσσιες περιοχές.  Εκεί, σύμφωνα με τον αφηγητή, ένα ψάρι με ανθρώπινο πρόσωπο και σώμα, με χέρια και πόδια που μοιάζουν με αυτά των ανθρώπων, πέφτει κάποιες φορές στα χέρια ψαράδων που γυρίζουν τις θάλασσες και για μήνες ζουν μοναχικά.  Από αυτές τις «συνευρέσεις» μεταξύ ψαράδων και ανθρωπόμορφων ψαριών, γεννιούνται πλάσματα «που μοιάζουν με ανθρώπους και ζουν αμφίβια».  Ο κύκλος αυτός των διασταυρώσεων διαιωνίζεται.  Ο συγγραφέας εξηγεί επίσης ότι αυτά τα ψάρια με το ανθρώπινο πρόσωπο προήλθαν αρχικά από ζευγαρώματα ανθρώπων με (προφανώς συνηθισμένα, μη ανθρωπομορφικά) ψάρια.  Και παρακάτω συνεχίζει την εκλογίκευση της διασταύρωσης των ειδών περιγράφοντας την εξέλιξη άλλων ζώων, είτε με «ανθρώπινα» χαρακτηριστικά είτε χωρίς.  Για παράδειγμα, εξηγεί ότι τις μαϊμούδες ως διασταύρωση ανθρώπων με ύαινες!

Μια άλλη ματιά στο πως οι Αραβόφωνοι συγγραφείς του μεσαίωνα και το κοινό τους αντιλαμβάνονταν την φύση των γοργονανθρώπων και την κατάταξή τους στην ταξινόμηση των ειδών μας προσφέρει το Αιγυπτιακό Βιβλίο των Παραδόξων που έχουμε αναφέρει σε προηγούμενη ανάρτηση.  Ο ανώνυμος συγγραφέας περιγράφει πολλά και διάφορα εξωτικά θαλάσσια όντα, κάποια με ανθρωπομορφικά χαρακτηριστικά.  Μεταξύ αυτών, γράφει, υπάρχει μια κοινότητα ή έθνος  (χρησιμοποιεί τον όρο ούμμα, امّة، امَم) που λέγεται «οι κόρες της θάλασσες» (μπανάτ αλ-μπαχρ, بنات البحر).  Όπως και ο Μποζούργκ αλλά με περισσότερες λεπτομέρειες, ο Αιγύπτιος κοσμογράφος μεταφέρει μια εντελώς σεξουαλική πρόσληψη αυτών των γοργονών: περιγράφει τα μακριά μαλλιά τους, το αλλόκοσμο πρασινωπό δέρμα τους, τα τεράστια γεννητικά τους όργανα, την ακατάληπτη λαλιά τους, και την σεξουαλική ικανοποίηση που προσφέρουν στους ναυτικούς που τυχαίνει να τις συναντήσουν και να τις παγιδέψουν.

Ανάμεσα στα ανθρωποειδή «ψάρια» που περιγράφει το Βιβλίο των Παραδόξων είναι και το ατούμ (اطم) που ζει στον Περσικό Κόλπο, έχει γυναικεία γεννητικά όργανα και μαλλιά, λείο δέρμα και πρόσωπο γουρουνιού!  Σε αυτήν και άλλες παρόμοιες περιγραφές σε Αραβικές γεωγραφίες διαφαίνονται, έστω και παραποιημένες, οι μαρτυρίες των ανθρώπων της θάλασσας για την θαλάσσια αγελάδα (Dugong dugon), το πραγματικά θαυμαστό αυτό μέλος της πανίδας των τροπικών θαλασσών, για το οποίο μπορείτε να μάθετε λίγο περισσότερα από το ακόλουθο βίντεο!

Ο Μπουζούργκ περιγράφει κι αυτός ένα παρόμοιο ζώο των ανατολικών θαλασσών, το ζαλούμ (ظاوم), που έχει ανθρώπινα γεννητικά όργανα (αρσενικά ή θηλυκά!) και ψαρεύεται.  Πιστεύω ότι πρόκειται πάντα για το dugong. Λόγω του σχήματος και της διαδοχής των Αραβικών χαρακτήρων που συνθέτουν τις λέξεις ατούμ και ζαλούμ είναι εύκολο να μεταγραφεί η μια ως την άλλη, ειδικά από γραφέα για τον οποίο οι λέξεις αυτές ήταν εξωτικές και άγνωστες.  Επίσης σημαντικό είναι ότι κατά τον Μπουζούργκ το δέρμα του ζαλούμ είναι λείο και πυκνό «σαν το δέρμα του ελέφαντα» και ότι χρησιμοποιείται στην κατασκευή παπουτσιών!  Όπως προαναφέραμε, η χρήση των ανθρωποειδών θαλασσινών ειδών δεν φαίνεται να ήταν ταμπού.  Για παράδειγμα, σε μια πραγματεία του 16^ου αιώνα με θέμα το κυνήγι που περιλαμβάνει και την αλιεία, ο Υεμενίτης συγγραφέας αλ-Νάσιρι εξηγεί ότι κατά τη διάρκεια του ιερού προσκυνήματος απαγορεύεται η κατανάλωση θηραμάτων, αλλά ότι από τον κανόνα εξαιρούνται τα ψάρια, συμπεριλαμβανομένου του «ανθρώπου του νερού» (ινσάν αλ-μα᾽)!  Βλέπουμε λοιπόν ότι ανεξάρτητα από τον βαθμό ομοιότητας με τους ανθρώπους, πλάσματα σαν τις «κόρες της θάλασσας» και το ατούμ/ζαλούμ αντιμετωπίζονταν ως διαφορετική κατηγορία από τους ανθρώπους και ως εκμεταλλεύσιμα είδη.  Με άλλα λόγια, οι θαλασσάνθρωποι παρουσιάζονται ως υποδεέστερα όντα στην υπηρεσία των ανθρώπων. 

Υπάρχουν όμως και κάποιες αξιοσημείωτες εξαιρέσεις σε αυτόν το κανόνα της υποτίμησης των θαλάσσιων ανθρωποειδών!  Ο Γοργονάνδρας Αμπτάλλα ήταν ο ενάρετος πρωταγωνιστής μιας ιστορίας στην περίφημη λογοτεχνική ανθολογία Χίλιες και Μια Νύχτες.  Ο θαλασσάνθρωπος αυτός παρουσιάζεται ως ο ιδανικός πιστός Μουσουλμάνος.  Στηρίζει μάλιστα τον συνονόματό του, τον Ψαρά Αμπντάλα, όταν ο τελευταίος αντιμετωπίζει μια σειρά ατυχιών που δοκιμάζουν την πίστη του.  Με θρησκευτική οικουμενικότητα και αποδοχή όλων των πλασμάτων του θεού, αυτό το διήγημα μεταφέρει μια λιγότερο ιεραρχική θεώρηση της δημιουργίας και μια πολύ θετική ανάγνωση των γοργονανθρώπων ως ισάξια μέλη μιας παγκόσμιας κοινότητας διαφορετικών ειδών.  Ο χαρακτήρας του Γοργονάνδρα Αμπντάλλα τονίζει την ύπαρξη της αρετής σε όλα τα είδη και ξεσκεπάζει τα μειονεκτήματα των κοινών, πλήρως ανθρώπινων, θνητών. 

Επιπλέον, υπάρχει και ο Θαλασσάνθρωπος (ινσάν αλ-μπαχρ) του Καζουίνι, καθώς και ο Ταμπίμπ αλ-Μπαχρ («Γιατρός της Θάλασσας»), ένα ακόμα πιο θαυμαστό υβρίδιο που εμφανίζεται στα κείμενα του φημισμένου αλχημιστή Τζάμπιρ μπ. Χαγιάν. Η ομιλία αυτών των πλασμάτων είναι ακατάληπτη, αλλά είναι σοφά και ευεργετικά προς τους ανθρώπους.  Ο Ταμπίμπ, μάλιστα, έχει ένα ένθετο πολύτιμο λίθο στο μέτωπό του, και μ᾽ αυτόν μετατρέπει το ασήμι σε χρυσό…είναι υποβρύχιος αλχημιστής με άλλα λόγια!

Τελικά όπως παρατήρησε η Δήμητρα όταν το συζητήσαμε, οι Iggy Pop και Goran Bregović είχαν δίκιο:  “το ψάρι είναι αμίλητο, ανέκφραστο, το ψάρι δεν σκέφτεται, γιατί το ψάρι ξέρει τα πάντα”!

Θέλετε να μάθετε περισσότερα για τους θαλασσανθρώπους και τα μαγικά πλάσματα της θάλασσας; Έχουμε προτάσεις!