Χταπόδι το υπέροχο και η σύνδεσή του με την  Εποχή του Χαλκού στο Αιγαίο

της Δήμητρας Μυλωνά.

Αυτή η ανάρτηση γεννήθηκε από θαυμασμό για ένα έργο τέχνης kirie, από την Γιαπωνέζα καλλιτέχνη Masayo Fukuda. Η Fukuda δημιούργησε ένα υπέροχο χταπόδι με χαρτοκοπτική. Φαίνεται σαν λεπτή βελγική δαντέλα, ωστόσο είναι φτιαγμένο από ένα μόνο φύλλο χαρτί κομμένο υπομονετικά ώστε να δημιουργηθεί το επιθυμητό περίτεχνο αποτέλεσμα. Τα ζωηρά, αλλά όχι πάντα νατουραλιστικά, χταπόδια που αγκαλιάζουν μερικά αγγεία του Μινωικού Θαλάσσιου Ρυθμού, ζωγραφισμένα πριν από 3.500 χρόνια, είναι εξίσου συναρπαστικά!

Τι κάνει το χταπόδι ν’ αποτελεί τέτοια πηγή έμπνευσης; Τι το κάνει τόσο ελκυστικό θέμα στην τέχνη; Τι το κάνει νόστιμο φαγητό για κάποιους και απεχθές για άλλους; Το χταπόδι είναι πολύ οικείο σε όλους, ωστόσο, το σώμα και ο τρόπος ζωής του είναι πραγματικά παράξενα. Ασκεί γοητεία σε διάφορους πολιτισμούς σε όλο τον κόσμο. Αυτή η ανάρτηση θα επικεντρωθεί κυρίως στους προϊστορικούς πολιτισμούς του Αιγαίου στην Ανατολική Μεσόγειο, αλλά πολλές άλλες συναρπαστικές ιστορίες προέρχονται και από  αλλού στον κόσμο. Μία μελλοντική ανάρτηση των Αρχείων της Θάλασσας θα ασχοληθεί μ’ αυτές.

Η βιολογία του χταποδιού: μια έμπνευση για κινηματογραφικούς εξωγήινους χαρακτήρες

Τα χταπόδια μαζί με τις σουπιές και τα καλαμάρια ανήκουν σε μια τάξη ζώων που ονομάζονται κεφαλόποδα, που σημαίνει ότι τα πλοκάμια τους (πόδια) βγαίνουν κατευθείαν από το κεφάλι τους. Έχουν οκτώ πλοκάμια και γι’ αυτό ονομάζονται (ο)χταπόδια. Πολλά από τα όργανά τους βρίσκονται μέσα στο μανδύα τους ακριβώς πάνω από το κεφάλι τους. Το σώμα ενός χταποδιού είναι εξαιρετικά εύκαμπτο και μαλακό. Μπορεί να συμπιεστεί και να περάσει μέσα από μικρά ανοίγματα και να γεμίσει χώρους οποιουδήποτε σχήματος.

Η εμφάνισή του είναι σίγουρα ασυνήθιστη, αλλά αυτό δεν είναι το πιο περίεργο χαρακτηριστικό του (και των συγγενών του των κεφαλόποδων).

Τα χταπόδια μπορούν να κινηθούν με δύο τρόπους. Μπορούν να έρπουν στον βυθό της θάλασσας χρησιμοποιώντας τις αναρίθμητες βεντούζες των πλοκαμιών τους. Ή, σε απειλητικές συνθήκες, μπορούν να χρησιμοποιήσουν υδροπροώθηση (jet propulsion), ρουφώντας νερό στην κοιλότητα του μανδύα τους και εκτοξεύοντάς το μέσω ενός στενού σιφονιού.

Τα χταπόδια έχουν τρεις καρδιές που λειτουργούν ταυτόχρονα! Δύο από αυτές προωθούν αίμα στα βράγχια και η τρίτη στέλνει αίμα στα όργανα. Υπάρχουν ελάχιστα ζώα που έχουν περισσότερες από μία καρδιές: τα καλαμάρια και οι σουπιές έχουν επίσης τρεις, οι γαιοσκώληκες έχουν πέντε, τα πετρόχελα (Myxine sp.) έχουν τέσσερις και οι κατσαρίδες δεκατρείς!!!

Αυτά τα δώρα της φύσης, ωστόσο, δεν είναι εύκολο να τα διαχειριστεί το χταπόδι. Όταν χρησιμοποιεί υδροπροώθηση για να κινηθεί, η τρίτη καρδιά του σταματά να λειτουργεί και το χταπόδι γίνεται αδύναμο. Γι’ αυτό προτιμά να σέρνεται παρά να επιταχύνει!

Τα χταπόδια είναι αληθινά γαλαζοαίματα πλάσματα. Σε αντίθεση με το κόκκινο αίμα των περισσότερων άλλων ζώων που έχει βάση τον σίδηρο, το δικό τους έχει βάση το χαλκό και γι αυτό είναι μπλε. Μόνο τα κεφαλόποδα, τα καβούρια Limulidae, οι αράχνες, τα καρκινοειδή όπως οι αστακοί και οι γαρίδες, κάποια άλλα μαλάκια καθώς και βασιλείς των περασμένων εποχών έχουν αυτόν τον τύπο αίματος.

Ο αρχαίος Έλληνας φιλόσοφος Αριστοτέλης τον 4ο αι. π.Χ. θεωρούσε τα χταπόδια ως πλάσματα κουτά (Περί των Ζώων Ιστορίαι, 622a), αλλά σήμερα οι επιστήμονες έχουν δείξει πως τα χταπόδια είναι εξαιρετικά έξυπνα με μια ευφυΐα εντελώς διαφορετική από την ανθρώπινη. Μπορούν να μάθουν και να θυμούνται. Τίποτα περίεργο σε αυτό! Εκείνο που είναι πραγματικά απροσδόκητο, ωστόσο, είναι ότι οι νευρώνες του εγκεφάλου τους δεν βρίσκονται όλοι σε ένα μέρος, στο κεφάλι τους, αλλά είναι διάσπαρτοι και στα πλοκάμια τους, καθένα από τα οποία έχει κυριολεκτικά το δικό του μυαλό. Το multitasking (ταυτόχρονη εκτέλεση πολλών εργασιών από ένα άτομο)  είναι εύκολο για το χταπόδι!

Ο φυσικός θάνατος των χταποδιών είναι πολύ δραματικός και έρχεται μετά το ζευγάρωμα! Τα αρσενικά ζευγαρώνουν και απλώς πεθαίνουν. Τα θηλυκά, όμως, επιβιώνουν για μερικούς μήνες, ώστε να περιποιηθούν τα αυγά τους και να φροντίσουν να εκκολαφθούν. Μόλις τα μωρά χταπόδια φύγουν από τη φωλιά, το σώμα της μητέρας υφίσταται ένα τρομαχτικό κύμα κυτταρικής διάσπασης και τα όργανα και οι ιστοί του διαλύονται, μέχρι που τελικά το ζώο πεθάνει.

Αργοναύτες… τα φαντεζί χταπόδια

Τα περισσότερα χταπόδια ζουν στον βυθό της θάλασσας, σε ρηχά ή βαθιά νερά, αλλά πάντα κοντά σε κάποιο καταφύγιο. Χρειάζονται πέτρες με σχισμές και κοιλότητες για να προστατεύσουν το μαλακό, ευάλωτο σώμα τους, αλλά κυρίως, για να γεννήσουν τα αυγά τους. Κάθε θηλυκό χταπόδι παράγει έως και 400.000 αυγά, μία φορά στη ζωή του. Τα κρεμά σε μακριά τσαμπιά που μοιάζουν με σταφύλια, γιρλάντες αυγών που κρέμονταν από την οροφή υποβρύχιων σπηλαίων και βράχων. Η εύρεση ενός τέτοιου προστατευμένου σημείου είναι απαραίτητη.

Υπάρχει ένα χταπόδι που είναι διαφορετικό, ο αργοναύτης. Οι αργοναύτες ακολουθούν έναν δικό τους τρόπο ζωής. Είναι πελαγικοί, επιπλέουν στις ανοιχτές θάλασσες, κοντά στην επιφάνεια, και περιπλανώνται όπως οι μυθικοί  συνονόματοί τους, οι Αργοναύτες (δείτε τους εδώ). Το πρόβλημα που αντιμετωπίζουν αυτά τα πλάσματα είναι ξεκάθαρο: πού να γεννήσουν τα αυγά τους στο νερό, στην συνεχώς μεταβαλλόμενη απεραντοσύνη των ωκεανών; Η λύση στο πρόβλημα είναι  τρομερά ευρηματική. Δημιουργούν τη δική τους φορητή φωλιά, μια μικρή ασβεστώδη «τσέπη», ένα κέλυφος που κουβαλούν μαζί τους τα θηλυκά.

Λεπτά και εύθραυστα, αυτά τα κοχύλια σπάνια βρίσκονται στην παραλία, ωστόσο οι ναυτικοί, που παρατήρησαν τους αργοναύτες να επιπλέουν στην ανοιχτή θάλασσα, γοητεύτηκαν και τους απαθανάτισαν στην τέχνη και τη λογοτεχνία. Οι Μινωίτες και οι Μυκηναίοι, οι θαλασσοπόροι που πριν από 3000 και πλέον χρόνια περιπλανήθηκαν στην Ανατολική Μεσόγειο, απεικόνισαν το ζώο και το κέλυφός του σε κεραμικά αγγεία και έπλασαν ομοιώματά τους σε φαγεντιανή και άλλα πολύτιμα υλικά. Οι αργοναύτες επιλέχθηκαν για αυτό το σκοπό μαζί με άλλα πλάσματα του ωκεανού, ιδιαίτερα το δελφίνι και μερικά ζώα του βυθού όπως οι τρίτωνες, οι πορφύρες, οι αχινοί και τα χταπόδια.

Η μορφή του χταποδιού και η κεραμική Θαλάσσιου Ρυθμού στην Κρήτη της Εποχής του Χαλκού.

Τα Μινωικά εικονικά χταπόδια, όσο νατουραλιστικά και αν φαίνονται, δεν είναι ανατομικά σωστά χταπόδια. Έχουν μόνο μια σειρά βεντούζες στα πλοκάμια τους, πράγμα που κανονικά θα τα έκανε μοσχιούς (Eledone moschata). Αλλά το σχήμα, οι αναλογίες και άλλα ανατομικά χαρακτηριστικά τους δεν αντιστοιχούν ούτε σε αυτό το είδος. Τα μεταγενέστερα Μυκηναϊκά χταπόδια της τέχνης απέχουν ακόμη περισσότερο από τη σωστή ανατομία του χταποδιού. Δεν υπάρχει όμως καμιά αμφιβολία για το τι είναι, όταν τα δούμε έξω από τα σύγχρονα βιολογικά ταξινομικά σχήματα. Τα χταπόδια είναι χταπόδια και αυτό που έκαναν καλύτερα στην τέχνη του Αιγαίου της Εποχής του Χαλκού ήταν να γεμίζουν μεγάλους χώρους με τα πλοκάμια τους.

Υπάρχει πολλή συζήτηση σχετικά με τη σημασία τους. Γιατί τα χταπόδια ήταν τόσο δημοφιλή στην τέχνη του Αιγαίου της Εποχής του Χαλκού;

Έχουν προταθεί αρκετές θεωρίες, ειδικά για το ξεκίνημα της εμμονής με τα χταπόδια και άλλα θαλάσσια πλάσματα στην τέχνη. Τον 15ο αιώνα π.Χ. εμφανίστηκε μια ιδιαίτερη τεχνοτροπία κεραμικής που κράτησε για 1-2 γενιές. Πήλινα αγγεία διαφόρων σχημάτων, μεγεθών και λειτουργιών ήταν πλούσια διακοσμημένα με στοιχεία του θαλάσσιου κόσμου, απ’ όπου  και η ονομασία Θαλάσσιος Ρυθμός. Οι επιπλέοντες αργοναύτες αναφέρθηκαν παραπάνω. Εκτός απ’ αυτούς τα δελφίνια, οι τρίτωνες, οι πορφύρες, οι αχινοί, αλλά και τα φύκια, τα βράχια του βυθού, τα κύματα και οι αντανακλάσεις του φωτός στον πυθμένα της θάλασσας συνθέτουν υδάτινα ονειρικά τοπία που φαίνονται εκθαμβωτικά ακόμα και σήμερα! Σε αυτούς τους καλλιτεχνικούς θαλάσσιους κόσμους το χταπόδι ξεχωρίζει.

Η Penelope Mountjoy, μια ερευνήτρια που γοητεύτηκε από την κεραμική Θαλάσσιου Ρυθμού, συγκέντρωσε όλα τα δημοσιευμένα αγγεία ή θραύσματα αγγείων με τέτοιες διακοσμήσεις σε μια εργασία που δημοσιεύτηκε το 1984, μετά από μια πλούσια ανταλλαγή απόψεων με τους συναδέλφους της. Αν και αυτή η συλλογή δεν περιλαμβάνει ευρήματα των τελευταίων 30 περίπου ετών, εξακολουθεί να θαμπώνει τον αναγνώστη με τον πλούτο και την πληθωρικότητα των θαλάσσιων εικόνων της. Μια επίσκεψη στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου Κρήτης, που φιλοξενεί πολλά δείγματα αυτού του στυλ, προσφέρει μια παρόμοια εμπειρία.

Η κεραμική Θαλάσσιου Ρυθμού παρήχθη σε ανακτορικά εργαστήρια. Αυτά τα αγγεία ήταν σίγουρα ιδιαίτερα, φτιαγμένα για να χρησιμοποιούνται σε τελετουργίες. Κάποιοι μελετητές, όπως η ίδια η Mountjoy, πιστεύουν ότι τα θαλάσσια μοτίβα πάνω τους ήταν απλώς διακοσμητικά. Άλλοι θεωρούν ότι είχαν κάποιο μήνυμα να μεταδώσουν. Τι ακριβώς όμως;

Ορισμένοι προτείνουν ότι η ζωντανή αναπαράσταση του βυθού και της θαλάσσιας ζωής στην κεραμική Θαλάσσιου Ρυθμού πρέπει να συνδέονταν με ένα βαθύ ψυχολογικό τραύμα που άφησε στους κατοίκους των κρητικών ακτών η έκρηξη του ηφαιστείου της Σαντορίνης. Σύμφωνα με αυτή τη θεωρία, η υποχώρηση της θάλασσας στις βόρειες ακτές του νησιού κατά τη διάρκεια του τσουνάμι που προκλήθηκε από την έκρηξη άφησε βαθιά εντύπωση στους ανθρώπους που το είδαν και έζησαν για να το διηγηθούν. Έχει επίσης προταθεί ότι τα ζώα που απεικονίζονται σε αγγεία Θαλάσσιου Ρυθμού είναι εκείνα που υπέστησαν τις αρνητικές περιβαλλοντικές επιπτώσεις των μεγάλων ποσοτήτων ελαφρόπετρας που επέπλεαν στα νερά κοντά στην Κρήτη μετά την έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας. Παρόμοιες παρατηρήσεις έγιναν τον 20ο αιώνα μετά την έκρηξη πολλών ηφαιστείων στους παγκόσμιους ωκεανούς που οδήγησαν στη δηλητηρίαση της θαλάσσιας ζωής.

Ωστόσο, η χρονολόγηση της έκρηξης της Εποχής του Χαλκού και κι εκείνη της κεραμικής Θαλάσσιου Ρυθμού δεν συμπίπτουν και έτσι αυτή η θεωρία δεν φαίνεται πιθανή.

Φαίνεται πιο πιθανό ότι οι θαλάσσιες σκηνές δεν αντανακλουσαν καταστροφή και θλίψη, αντίθετα υμνούσαν τη ζωή και την ευημερία στην Κρήτη σε μια εποχή που η οικονομία ανθούσε και οι άνθρωποι απέκτησαν τον έλεγχο της θάλασσας με τρόπους πέρα ​​από το απλό ψάρεμα και τη ναυτιλία. Την εποχή που γεννήθηκε  η κεραμική του Θαλάσσιου Ρυθμού οι Μινωίτες βουτούσαν στα βάθη της θάλασσας, μάζευαν συστηματικά τρίτωνες (Charonia sp.) για να κατασκευάσουν καθημερινά και τελετουργικά αντικείμενα (για περισσότερα σχετικά με αυτό το θέμα δείτε μια παλαιότερη ανάρτηση), καθώς και πορφύρες για να παράγουν την φημισμένη βαφή που τους  έφερνε πλούτο και πιθανώς διεθνή αναγνώριση. Σε αυτό το πλαίσιο η κατάδυση πρέπει να είχε γίνει κοινή πρακτική, πράγμα που αύξησε την εξοικείωση με τον υποβρύχιο κόσμο. Αυτό πιθανώς απεικονίζεται στην τέχνη. Το χταπόδι είναι ένας από τους πιο εντυπωσιακούς κατοίκους αυτού του κόσμου! 

Για λόγους που δεν μας είναι πλήρως κατανοητοί, το χταπόδι είναι ένα από τα πολύ λίγα μοτίβα του Θαλάσσιου Ρυθμού που επιβίωσε  όταν το στυλ αυτό εγκαταλείφτηκε. Το χταπόδι  συνέχισε να εικονίζεται στην κεραμική διακόσμηση τους επόμενους αιώνες. Όταν οι Μυκηναίοι εξαπλώθηκαν στο Αιγαίο και την Κρήτη, μετά το 1450 π.Χ., το χταπόδι φαίνεται ότι σταδιακά εξελίχθηκε σε ιδέα και σύμβολο. Η μορφή του έγινε αφαιρετική και τα πλοκάμια του απλώνονταν παράλογα ώστε να καλύπτουν μεγάλες επιφάνειες αγγείων. Εκείνη την εποχή τα χταπόδια συνδέθηκαν με τον κάτω κόσμο και συχνά βρίσκονται να διακοσμούν νεκρικές λάρνακες.

Τα λιόκαυτα χταπόδια

Καταναλώνονταν τα χταπόδια την Εποχή του Χαλκού στο Αιγαίο; Μάλλον ναι. Δεν τα βρίσκουμε αρχαιολογικά γιατί το σώμα τους δεν έχει κόκαλα ή άλλα ανθεκτικά, σκληρά τμήματα. Παραστάσεις στη τέχνη δείχνουν ότι τα χταπόδια πιάνονταν μαζί με άλλα ψάρια που κρύβονται σε υποβρύχιες σχισμές βράχων. Μια μινωική σφραγίδα που πιθανότατα βρέθηκε στην Κνωσό απεικονίζει έναν ψαρά να κρατά ένα μεγάλο χταπόδι και ένα ψάρι, μάλλον ροφό.

Ορισμένοι μελετητές υποστηρίζουν ότι η δημοτικότητα του χταποδιού ως διακοσμητικό μοτίβο πιθανότατα αντανακλά τη δημοτικότητά του στην κουζίνα. Η παραδοσιακή αλιεία στο νότιο Αιγαίο του 19ου και των αρχών του 20ου αιώνα έδινε έμφαση στα χταπόδια. Ο διάσημος αρχαιολόγος Χρήστος Τσούντας, σε μια εργασία για τον Κυκλαδικό πολιτισμό το 1898 στην Αρχαιολογική Εφημερίδα, παραθέτει σχετικές πληροφορίες που του έδωσε ο φίλος του Ιωάννης Καμπάνης στο νησί της Αντίπαρου των Κυκλάδων. Εκείνη την περίοδο, σε εκείνο το νησί των 600 κατοίκων, οκτώ σκάφη ειδικεύονταν στο ψάρεμα χταποδιών. Μαζί με τους ψαράδες που δρούσαν από την ακτή έπιαναν περίπου 25 τόνους χταπόδια το χρόνο. Ο Τσούντας πίστευε ότι η κατάσταση δεν θα ήταν πολύ διαφορετική στην Εποχή του Χαλκού.

Οι πλούσιες ψαριές χταποδιών του περασμένου αιώνα ξεραίνονταν και εξάγονταν σε μακρινές αγορές. Μια φωτογραφία ενός νεαρού Έλληνα μετανάστη το 1906 στο στεριανό Σικάγο του Ιλλινόι, πολύ μακριά από τη θάλασσας, αποδεικνύει την τάση αυτή. Ο εικονιζόμενος κρατάει περήφανα ένα αποξηραμένο χταπόδι και μια μπάλα χταποδιού (η τυπική μέθοδος συσκευασίας αποξηραμένων χταποδιών στο Αιγαίο τότε). Είναι το χταπόδι αυτό σήμα της ελληνικότητάς του; Του φέρνει όμορφες αναμνήσεις από το νησί του; Δεν θα μάθουμε ποτέ. Δεν μπορεί κανείς, ωστόσο, να αγνοήσει την ομοιότητα της υπερήφανης στάσης του μ’ εκείνη του Μινωίτη ψαρά που είδαμε στην σφραγίδα παραπάνω.

Θέλετε να μάθετε περισσότερα; Έχουμε προτάσεις!