Τα αρχαιολογικά, ιστορικά και εθνογραφικά/ανθρωπολογικά στοιχεία για την παραγωγή αλατιού είναι ιδιαίτερα άφθονα και καλύπτουν το μεγαλύτερο μέρος του πλανήτη. Προτείνουμε δειγματοληπτικά μερικές περιπτώσεις (Φιλιππίνες, Μπαλί, Ινδία) που δείχνουν την εφευρετικότητα που επενδύεται στις μεθόδους συλλογής και επεξεργασίας αλατιού.
Η έρευνα για το θαλασσινό αλάτι οδήγησε σε μερικά συναρπαστικά συνθετικά έργα για την ιστορία του αλατιού που περιγράφουν όχι μόνο την ανθρώπινη εφευρετικότητα στην απόκτηση αυτής της πολύτιμης ουσίας αλλά και τον κεντρικό ρόλο της στην ανθρώπινη πολιτική και οικονομική ιστορία.
Εδώ προτείνουμε δύο από τα πιο πετυχημένα:
Kurlansky, M. 2002. Salt: A World History, Alfred A. Knopf Canada.
Multhauf, R. 1996. Neptune’s Gift: A History of Common Salt. John Hopkins University Press.
Μια υπέροχη περιγραφή και φωτογραφική τεκμηρίωση της καλλιέργειας αλατιού στο νησί των Κυθήρων δίνεται στο παρακάτω άρθρο της Μιράντας Ιωάννου: «Οι τελευταίοι αλικάριοι των Κυθήρων». ΠΡΟΠΑΓΑΝΔΑ, 30.03.2019, https://popaganda.gr/stories/alikarii -τον-κιθήρων/),
και επίσης σε άλλο άρθρο του Αθηναϊκού-Μακεδονικού Πρακτορείου Ειδήσεων https://www.amna.gr/home/videos/773182/O-chrusos-tis-thalassas-ton-Kuthiron-
Επίσης μια σύντομη περιγραφή της ζωής των γυναικών αλιεργατριών στο νησί της Λευκάδας και μερικές υπέροχες φωτογραφίες του Κώστα Μπαλάφα παρουσιάζονται στα παρακάτω: https://www.news247.gr/magazine/mia-eikona-1000-lexeis-oi-kariatides-tis-lefkadas/
Το μοναδικό εύρημα του Μινωικού αλατιού στη Ζάκρο, στη Κρήτη, δημοσιεύθηκε λεπτομερώς στο παρακάτω άρθρο:
Kopaka, K., & Chaniotakis, N. 2003. Just taste additive? Bronze age salt from Zakros, Crete. Oxford journal of archaeology, 22(1), 53-66.
Για το αλάτι της Μεσοποταμίας και τα ειδικευμένα αγγεία του
Potts, D. 1984. On salt and salt gathering in Ancient Mesopotamia. Journal of the Economic and Social History of the Orient/Journal de l’histoire economique et sociale de l’Orient, 225-271.
Για μια ευρύτερη οπτική στο θέμα διαβάστε για τη σύγχρονη και παλαιότερη παραγωγή και το εμπόριο αλατιού από πηγές της ενδοχώρας της Κεντρικής Ανατολίας στο:
Dardeniz, G. 2023. A Model of Salt Production and Consumption Patterns in Bronze Age Anatolia. European Journal of Archaeology, 26(1), 39-56.
Πολλή συναρπαστική έρευνα για την ιστορική και παραδοσιακή αλοπηγία στην Ελλάδα παρουσιάζεται στο παρακάτω βιβλίο: Ανώνυμος, 2001. Το Ελληνικό Αλάτι, Πρακτικά Η΄ τριήμερου εργασίας, Μυτιλήνη, 6-8 Νοεμβρίου 1998, 2001, Αθήνα, Πολιτιστικό Τεχνολογικό Ίδρυμα ΕΤΒΑ.
Το παρακάτω δίγλωσσο λεύκωμα της Θεοδώρας Πετανίδου είναι μία θαυμάσια πηγή πληροφοριών για την ιστορία της παραγωγής αλατιού στην Ελλάδα:
Petanidou T. 1997. Salt – Salt in European History and Civilization, Hellenic Saltworks S.A., Athens.
Για την διασπορά θαλασσινού αλατιού από την ακτή στην ενδοχώρα μέσω εμπορίου παστών ψαριών στις χώρες γύρω από την Μεσόγειο κατά την αρχαιότητα δείτε τα παρακάτω:
Van Neer, W., Lernau, O., Friedman, R., Mumford, G., Poblóme, J., & Waelkens, M. 2004. Fish remains from archaeological sites as indicators of former trade connections in the Eastern Mediterranean. Paléorient, 101-147.
Επίσης το πιο πρόσφατο άρθρο που εστιάζει ειδικά στο Ισραήλ:
Blevis, R., Bar-Oz, G., Tepper, Y., & Zohar, I. 2021. Fish in the desert: identifying fish trade routes and the role of Red Sea parrotfish (Scaridae) during the Byzantine and Early Islamic periods. Journal of Archaeological Science: Reports, 36, 102808.
Πολύ καλή εισαγωγή στην μεγάλη κλίμακας παραγωγή αλατιού και τις οικονομικές και πολιτικές της διαστάσεις στη Ρωμαική εποχή είναι της Analisa Marzano στο ακόλουθο:
Marzano, A. (2024). Marine salt production in the Roman world: The salinae and their ownership. Quaternary Science Reviews, 336, 108776.
Εχουμε ξανααναφερθεί στα Αραβικά μαγειρικά εγχειρίδια της Αββασιδικής και μετα-Αββασιδικής εποχής (10-14ου αιώνα). Εδώ βασιστήκαμε κυρίως στον λογοτέχνη και Τσελεμεντέ της Βαγδάτης Ιμπν Σαγιάρ και στην εξαιρετική δημοσίευση της Nawal Nasrallah,
Nasrallah, Nawal (ed.) (2007). Annals of the Caliphs’ Kitchens: Ibn Sayyar al-Warraq’s Baghdadi Cookbook. Brill 2007.
Είμαστε αρχάριες στη μελέτη της παραγωγής αλατιού στην Ινδία, και επίσης δεν είχαμε το χώρο να αναφερθούμε τον συναρπαστικό ρόλο της στον ινδικό αντιαποικιακό αγώνα και στο αντιστασιακό κίνημα του Μαχάτμα Γκάντι. Ενθουσιαστήκαμε όμως και εμπνευστήκαμε από το Ταμιλικό ποίημα Τι είπε ο ήρωας στον σύντροφό του που δημοσίευσε διαδικτυακά, μαζί με άλλα αριστουργήματα της λογοτεχνίας της εποχής Σάγκαμ (2ος αι. π.Χ.-7 αιώνας μ.Χ.) και εξαιρετικά χρήσιμες και προσιτές λεξιλογικές σημειώσεις, η Vaidehi Herbert. Σας παροτρύνουμε να εξερευνήσετε την γοητευτική αυτή ποιητική συλλογή: